Хакас автоном облазы

Рувики тiп сайттаң
автоном облазы
Хакас автоном облазы
Хакас автоном облазы
Хазна Союз Советских Социалистических Республик СССР
Кірген Россия РСФСР
Адм. кiнi Ағбан
Тархыны паза географиязы
Тӧстелген чылы 20 октябрьда 1930
Чох идiлген чылы 15 сілкер айы 1992
Улии 69 100 км²
Чон
Чон 112 200 кiзi. (1930)
Хакас автоном облазы картада
Ленин орденінең — 29 июля 1967 Чоннар ынархазы орден — 29 декабря 1972

Хакасская автоном облазы (ХАО) — 20 октябрьда 1930 — 3 июльда 1991 чылларда полған РСФСР-ның устағ-пастағ паза чир единицазы. 1934 чылдаң сығара 1990 чылға теере Хакас автоном облазы Хызылчар крайына кірген. 1992 чылның азығ айынаң сығара – Хакас Республикаа. [1]

Устағ-пастағ пӧлізі

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Устағ-пастағ кіні — Ағбан пилтірі аал, 1931 чылның хосхар айының 30-ҷы кӱнінең сығара Ағбан город пол парған. Хакас автоном облазы тӧстелер алнында, чонның саны 112,2 муң кізее читкен, хакастар — 53 %.

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

РСФСР-ға кірген автоном областьтарының праволары 1924 чылдағы СССР-ның Конституциязында паза 1925 чылдағы РСФСР Конституциязында паза пасха законнар алҷаң акттарда кӧріл парғаннар. Ол законнар алҷаң пічіктер пастыра ХАО-ның чирлеріне праволар, СССР-ның паза РСФСР-ның пӧзік ӱлгӱ органнарында аралазар праволар пирілгеннер. СССР-дағы ЦИК-тың Национальностьтар Чӧбінде аның пір делегады полған, Тиксі Союзтағы паза Тиксі Россиядағы Советтер чыылығларына пір делегат ызылҷаң.

1930 чылның чарыс айының 20-ҷі кӱнінде ВЦИК Президиумы Хакас округын олох хырығларда Кидеркі-Сибирь крайы санындағы автоном облазына айландырарынаңар чарадығ алған.

1930 чылның кічіг хырлас айының 10-ҷы кӱнінде Сибкрайисполком чарадиинаң позыдыбысхан округ исполкомы орнына Организационнай комитет тӧстелген. Аның хачызына Я. А. Балахчин турғызылған. Оргкомитет Областьтағы Советтер чыылииның сурығларынҷа табығ комиссиязын, устаныстар пӧліктерін тӧстебіскен, ВЦИК Президиумында ХАО-даң кізізін турғыс салған. Ол полған пастағы хакас ипчі-революционер П. И. Гедымин-Тюдешева.

ХАО-ның I Советттер чыылии 1931 чылның азығ айында ирткен. Анда областьтың экономика паза культура тилізінҷе пӧгіннер, аал хонииның коллективазациязын идері кӧріл парған, область исполкомы табылған. Облисполкомның пастағы хачызы хакас Я. А. Балахчин полыбысхан. Тиксі Россиядағы Советтер чыылиинда (1931 чылның азығ — кӧрік айлары) аны ВЦИК кізізіне тапханнар. 1931 чылның азығ айының 3—5 кӱннерінде Хакас облазындағы I партия конференциязы ирт парған. Аның резолюциязында, национальнай оңдайлар санға алылып, промышленность, аал хонии, культура пӱдірии тилізінҷе пӧгіннер турғызылғаннар. Партия обкомының хачызына С. Е. Сизых турғызылған. 1931 чылның улуғ хырлас айында Хакас облазының I комсомол конференциязы ирткен. Комсомол обкомының хачызына К. И. Сенников табылған.

Улуғ политика паза культура туза ағылған 1927 чылдаң сығара хакас тілінең сыххан «Хызыл аал» областьтағы газет, орыс тілінең сыххан «Советская Хакасия»(1930 чылның кічіг хырлас айынаң сығара), орыс паза хакас тілінең сыххан «Комсомол Хакасии»(1932 хосхар айынаң сығара), аймах газета сыхханы.

Партия паза совет органнары чилегеліг чонны устаныс системазына кирек тоғысты апарғаннар.

1932 чылның пастағы чылларында Хакас облисполкомының тоғынҷылары санында хакастар 55 % полған, райисполкомның устағҷы-тоғынҷылары — 72 %, аалдағы Советтер кнестер аразында — 64,4 %.

1934 чыл соонзар, Кидеркі-Сибирь крайы алғыдылған сылтаанда, Хакас автоном облазы Хызылчар крайына кірген.

Хакас автоном облазы полған туста амғы проиводство паза коммуникация инфраструктуразы тӧстелген. Тилістің иң пӧзік сині XX чӱс чылның 60—80 чылларына килісче. Регионның тилізіне туза ағылған Сойан чир-производство комплекзі (ТПК). Андар кірген Кимнің оң хазындағы читі аймағы паза Хызылчар крайының Минсуғ городы. Комплекстің сол чардығы ХАО полған. Сойан ТПК-ның тиксі улии 136,4 муң км² полған. Комплекс тӧстелгенде, ӧӧн хайығ салылған промышленность тилізіне, ідӧк аал хонииның паза социальнай сфераның тилізі кӧріл парған. Пу экономика проекті хоостыра Хакас автоном облазында Сойан-Сустағы ГЭС паза Майнадағы гидростанция, Сойан алюминий заводы, Ағбандағы вагоннар пӱдірҷең завод пӱдірілгеннер. Ниик паза ас-тамах промышленнозының тилізі кӧріл парған. 1965—1970 чыллардаң сығара тоғын сыхханнар: Харатастағы камвольнай-суконнай комбинат, Ағбандағы трикотаж паза ӧдік фабрикалары. XX чӱс чылның 80 чылларның ортызынзар Хакасияның Сойан ТПК-ның системазындағы сығарыс сині 88,3 % читкен, чоны хоостыра — 67,3 %, чирлерінҷе — 44,3 %. Продукцияның чылдағы тиксі синінің промышленность продукциязы 85 % читкен. Хакасияның пір чылның промышленность сығарызының сині 1990 чылда 2,75 млрд салк. Тиңнелген, аал хонииның — 0,4 млрд салк., хазна капвложениелері — 0,46 млрд салк., хазнаның национальнай парызының 1,1 млрд салк.

Хакасияның ӧӧн отрасльлары Россияның чон хонии комплекзінде алынҷа орында полғаннар, ӧӧнінде энергетика, ӧңніг металлургия, машина пӱдірии, харатас, ағас хонии паза ниик промышленностьтары.

Хакасияның ӱгредіг заведениелерінде 109-ча муң кізі ӱгренген, ол санда вузтар студенттері саны 6,5 муң кізее читкен, ортымах ӧнетін ӱгредіг заведениелері ӱгренҷілері — 7,7 муң кізі.

Статистика танығларынаң, Хакасияның ол тустағы чуртағҷыларның 20% ӱгренчілер паза студенттер полғаннар. 265 школаның 97-де, 337 олған садының 40-да олған пос кӧңнінең хакас тілін ӱгренгеннер (пасха 15 предмет орыс тілінең апарылған).

1991 чылның кӱрген айының 1-ғы кӱніне Хакасияда библиотекалар саны 245-ке чит парған. Кинделер паза журналлар чыындызы 4077,5 муң экземплярға тиңңелген. 259 клуб учреждениезі полған.

Хакасияда Хазна филармониязы азылған, хакас паза орыс театрлары чарыл парғаннар, олар 1956 чылда піріктірілгеннер. 1991 чыл Хакас национальнай театрына пайрамнығ полған, ол 60 чылын таныхтабысхан. Хакасияда пос писательлер пірігізі полған[2], андар СССР-ның Писательлер чӧбінің 12 кізізі кірген. 1990 чылның улуғ хырлас айының 15-ҷі кӱнінде РСФСР-ның чон депутаттарының 2-ҷі чыылиинда алылған законҷа Хакасия Хызылчар крайынаң сығыбысхан, РСФСР-ның Конституциязына кирілген тӱзедіглер хоостыра, автоном областьтар крайлардаң сығарылғаннар[3].

1991 чылның от айының 3-ҷі кӱнінең сығара РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧбі Россия Конституциязына тӱзедіг кирген, аның хоостыра Хакас автоном облазы РСФСР-ның Хакас Советскай Социалистическай Республиказына айландырылған[4]. Пу тӱзедіг РСФСР-ның Чон депутаттары чыылииның кӧрізіне кирілген[5].

1992 чылның кӱрген айының 29-ҷы кӱнінде Хакас ССР-ның Ӧӧркі Чӧбі Хакас ССР-ны Хакас Республика адирдаңар закон алыбысхан[6]. 1992 чылның хосхар айының 22-ҷі кӱнінде Россия Федерациязының Чон депутаттарының чыылии РСФСР Конституциязына тӱзедіглер кирібіскен, оларның хоостыра автоном облазы республикаа айлан парғанын паза аның наа адын кӧзіт пирген[7]. Тӱзедіг 1992 чылның сілкер айының 16-ҷы кӱнінде «Российская газетада» чарых кӧрген соонда тоғын сыххан[8].

Чон

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1930—1991 чылларда чон саны 6 хати ӧс парған, 01.01.1991 чылда 580,2 муң кізі саналған, ол санда городтағы чонға 72,8 % киліскен, аалдағыларға — 27,2 %.

Область чонының саны алысханы:

Чыл Чон, кізі Алған орын
1939 132 533[9] 1939 чылдағы чонны санға алғаны
1959 411 047[10] 1959 чылдағы чонны санға алғаны
1970 445 824[11] 1970 чылдағы чонны санға алғаны
1979 500 106[12] 1979 чылдағы чонны санға алғаны
1989 568 605[13] 1989 чылдағы чонны санға алғаны

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ Р. И. А. Новости. Хакасская автономная область. Справка. РИА Новости (20101020T0936). Дата обращения: 15 Кӧрік айы 2022. Архивировано 15 Кӧрік айы 2022 года.
  2. ↑ Орешкова Ю.А. История становления Союза писателей Хакасии в архивных документах национального архива Республики Хакасия. arhiv.r-19.ru. Дата обращения: 5 Азығ айы 2025.
  3. ↑ Закон РСФСР от 15 декабря 1990 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»
  4. ↑ Закон РСФСР от 03.07.1991 № 1538-I «О преобразовании Хакасской автономной области в Хакасскую Советскую Социалистическую Республику в составе РСФСР»
  5. ↑ [Закон РСФСР от 3 июля 1991 г. «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР в связи с преобразованием автономных областей в Советские Социалистические Республики»]
  6. ↑ Закон Республики Хакасия от 29.01.1992 № 1 «Об изменении наименования Хакасской Советской Социалистической Республики в составе Российской Федерации». Архивировано 13 Кӱрген айы 2016 года.
  7. ↑ [[Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики»]]
  8. ↑ Список законов РСФСР/РФ съездовского периода. Дата обращения: 24 Кӱрген айы 2015. Архивировано 28 Кӱрген айы 2015 года.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 г. Дата обращения: 1 Улуғ хырлас айы 2013. Архивировано 15 Чарыс айы 2013 года.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 г. Дата обращения: 1 Улуғ хырлас айы 2013. Архивировано 28 Ӱртӱн айы 2013 года.
  11. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 г. Дата обращения: 1 Улуғ хырлас айы 2013. Архивировано 28 Ӱртӱн айы 2013 года.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 г. Дата обращения: 1 Улуғ хырлас айы 2013. Архивировано 28 Ӱртӱн айы 2013 года.
  13. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Дата обращения: 1 Улуғ хырлас айы 2013. Архивировано 10 Чарыс айы 2011 года.

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • К 70-летию со дня образования Хакасской автономной области. Материалы науч.-практической конференции 20 октября 2000 г. Абакан, 2000.

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]


Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Хакас_автоном_облазы&oldid=79287