Сыра аймағы

Рувики тiп сайттаң
аймах / муниципальнай аймах
Сыра аймағы
Сыра аймағы
Chebaki-1.JPG
Флаг Герб
Флаг Герб
54°26′10″ с. ш. 88°41′35″ в. д.GЯO
Хазна  Россия
Кiрче Хакас Республикаа
Кирче 15 аал чирін
Адм. кiнi село Сыра
Глава муниципального образования Диринг Андрей Андреевич
Председатель Совета депутатов Котюшев Сергей Васильевич
Тархыны паза географиязы
Тӧстелген чылы 1930
Улии

6826,03[1] км²

  • (5-е орын)
Пӧзии
 • Иң улуғ 1820 м
Час хуры MSK+4 (UTC+7)
Чон
Чон

↘25 027[2] кiзi. (2021)

  • (4,72 %, 3 орын)
Плотность 3,67 кiзi/км²
Чоннар орыстар (81,72%), хакастар (10,83%), немецтер (3,37%)
Киртiнiстер православие
Хазна тiллерi орыс, хакас
Саннығ идентификаторлар
Телефон коды 39035
Официальнай сайт
Сыра аймағы картада
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Сыра аймағы — Россия Федерациязындағы Хакас Республиканың устағ-пастаа паза чирі хоостыра единицазы паза муниципальнай пӱдізі (муниципальнай аймағы).

Устағ-пастағ кіні — Сыра аал (2009 чылға теере город типтіг посёлок).

География

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Орныхханы

Аймах Хакас Республиканың алтынзархы чардығында орныхча. Хырығлары алтынзархы саринда Орджоникидзе аймағы, іскеркі паза ӱстӱнзархы-іскеркі саринда — Боград аймағы, ӱстӱнзархы саринда — Ағбан пилтірі аймағы, кидеркі паза ӱстӱнзархы-кидеркі саринда Кемеров облазынаң Чир сыны (Кузнецкий Алатау), алтынзархы саринда — Ким суғҷа Хызылчар крайының хыринҷа иртчелер. Аймахтың хырығларының узуны 370 км тиңнелче.

Региондағы автомобильлер чолы 95К-004 Ачинск — Ужур — Сыра — Троицкай
Рельеф

Рельеф хоостыра парлар:

  • Аймахтың іскеркі чардығында Чебаков-Балахта (Алтынзархы Минсуғдағы) ойымы пар, анда тағлар алнындағы чирлерде тӧңнер-куэсталар кӧптер, ол чирде Оңно паза Чалпан паза пасхазы кӧрінче, ідӧк кӧлліг паза ойымнығ чазылар, тӱс чирлер парлар. Прай тустығ паза тустығ арах кӧллер ойымға кірчелер, аның ӱстӱнзархы саринда Хара сын (орыс. Батенёвский кряж) иртче.
  • Чир сыны (Кузнецкий Алатау) тағ системазының іскеркі сари Обь паза Ким суғларны чарча, анда пӧзік, ортын, чабыс тағлар тоғасчалар, оларға аймахтың чарымҷа чирі килісче. Массивтің іскеркі саринда Хара сын иртче. Иң пӧзік танығлар Пуға тасхыл (1820 м), Ӱңӱр сын (1588 м), Ызых (1445 м), Хосхулах (1317 м) тағларға килісчелер.
Климат

Аймахтың ізіг чайғызы паза ӱр тусха сӧӧ тартылчатхан асхынах харлығ хысхызы аны тың континентальнай климатха кирче. Істезігҷілер хысхыда Азия барометр максимумын таныхтапчалар, чайғыда — алтынзархы Сибирьдегі максимумны. Тағлар системазы кии массазын кидеркі саринаң іскеркі саринзар тохтатча. Иң асхынах наңмыр-хар (250 мм) чаап парча Чир сыны тағлары саринда. Прай наңмырнаң 80—90 % хосхар айынаң сығара чарыс айына теере чаап парча, хысхыда 10 % хар чаап парча. Чазы чирлерде хар пӱкӱлеезінең чирні чаап полбинча, аннаңар чир тооп парча. Ландшафттың пасхалалчатханы ӱчӱн, аймахта чир-чайаан зоналары аймах-пасхалар.

Чир-чайаан зоналары

Районның ӧзімнер аймағы Сырадағы чазыларнаң палғалыстығ. Сыра тимір чол станциязының хыринда чазы чир, анда хуруғ паза хуҷур орыннар учурапчалар. Суғлар ойымнарында ла сырыптарны, ӧӧнінде таллар, кӧрерге чарир. Аймах чирінде кӱргеннер кӧп, аймах аң-хустар хоосталған, кӱн осхас омалығ, хамаанда ӱзінҷі харахтығ ал-алынҷа турғлапчатхан тас обаалар парлар. Сыра чазылары — Хакасияда паза тоғаспинчатхан кӧллер чирі полча, оларның саны мында 40 чит парча. Иң улуғларының улии нинҷе муң гектарға тиңнелче. Улуғ нимес аймахта минерализация синінең пасхалалчатхан кӧллер парлар: тус чох, ӧтіре кӧрінчеткен Иліг кӧлдең (1 литр суғда 0,6—0,7 грамм минераллар паза тустар) пасти Тус кӧлге теере, хайзының 1 литр сууна 187,7—248,7 грамм минераллар паза тустар килісчелер. Сыра кӧлнің сууның минерализация сині 1 литр суғда 30 граммга чит парча.

Ӧӧн сын хыринда ӧзімнер саны хозыл парча: иреттерде пӱктегі, тастарда ӧсчеткен ӧзімнер тоғасчалар, халсарығ чазылары асхынах арахтар, тағларның алтынзархы саринда хазыңнар, тыттар паза харағайлар ӧсчелер. Ах Ӱӱс суғның ойымында суғның ағынынҷа Тоғызаас аалдаң сығара Кічіг Сый суға читіре чир-чайаан хуйулар паза тирең каньоннар ӱчӱн уламох пасхаҷыл кӧрінче. Хуйулар ахсылары харахха тасталчалар. Хакасияның 159 хуйузы аразында пу чирде отызы істезілген.

Анаң андар уламох удаа харағайлар тоғасчалар, сорахтар пазында — хузух ағазы. Ойымнарның тӱбінең 600—700 метр ӧӧре тайға пасталча. Тағлар чікімнер, суғларның ойымнары чалбах ниместер. Арығларда кӧп сыбынаң хузух ӧсче. Тайға хыры 1200—1350 метрде таныхталча. Анаң андар ағастар ӧзізіне тастығ чирлер харығ полчалар. Тайға Альпы пӱктер зоназына кірчетсе, чирҷе тартылчатхан сырыптар чӧріске харығлар. Пӧзік чирлерде хар тирең чатча, от айына теере халча.

Аймах чирі чистекке пай. Хызылғатнаң харағат, ит пурны, аба чистегі ӧсче. Ах Ӱӱс суғның ойымының хайаларында тағ харағады пар. Сынзар чағын чирлерде ноңных, тиин хады, кӧк нир, адай ызырғазы (кӧк чистек), арчын ӧсче. Им оттар, ідӧк Россияның паза Хакасияның Хызыл киндезіне кірген кӧп ӧзімнернің кӧрімнері тоғасчалар. Аймахта чир-чайаан зоналары пасхалалчатханы сылтаанда, аң-хустарның аймағы учурапча. Чоон аңнар аразында пуланнар, сыыннар, кииктер, пӱӱрлер, тӱлгӱлер, хозаннар парлар. Хара сабаллығ тайғада пора аба тоғасча. Тигір тіс тағ чирінде кӧп нимес ах кииктер халған. Ах Ӱӱс суғда хамнос чуртапча, кӧллерде кӧп ағын хустар чыыл парчалар, аннаңар аймахтың кӧп чирі Хакас заповедникке кирілген. «Батанаков кӧллерінде» хара паза пасха турналар тохтапчатхан чирі пар.

Чир алтындағы ис-пай

Аймах чир алтындағы ис-пайға пай чир полча. Тимір, чис, ах тимір, хорғамҷыл, тотыл, молибден паза вольфрам, ртуть, сурьма, алтын, аарлығ тастар, пӱдіріг материаллары, торф паза сапропель, минераллығ суғлар паза палғастар промышленнай чирлері істезілгеннер. 1833 чылдаң сығара амғы тусха теере Коммунар руднигінде алтын аныпчалар. 1975 чылдаң сығара Ӧңніг металлар обработказынҷа Тойымдегі завод тоғынча. 1930 чылларда «Туим-Вольфрам» пірігіс тӧстелген, анда чис, хорғамҷыл, алтын вольфрам, молибден, тимір аныҷаңнар. 1974 чылда Тойымдағы ӧңніг металлар чирі чабыл парған паза чара чачырадылған, аның орнында — Тойымдағы тағ ойымы, техногеннай оңдайнаң иділген туристтер объекті полча.

Рекреация ресурстары

Аймахта рекреация ресурстары парлар. Чыл тооза рекреацияа килістіре кӱннер илееде, Чабак-Балахта ойымында андағ кӱннер саны 220-ге чит парча. Хазых пиктеҷең мероприятиелер паалии пу чирлерде климат имнепчеткен оңдайын кӧзіт пирген. Аймахтың ӱлгӱлері тархын памятниктеріне, археология объекттеріне паза суғларға чағын чирлерні хайраллаҷаң тоғысты идерге кӱстенчелер. Тиксі Сибирьде «Сыр кӧл» сабланча. Ах Ӱӱс суғҷа иністерде, Чир сыны хырларынҷа аттығ чорыхтарда кӧп чон араласча. Аймахсар кӧп спелеологтар паза археологтар кил парчалар. Чайғы туста муңар турист аймахтың чапсых орыннарында пол парыбысча, анзы аның чир-чайаанына теелче.

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Кізі пу чирлерде пір ле муң чуртабинча. Кічіг Сыйда кізі палеолит тузында чуртааны кӧстернің радиоуглерод анализі хоостыра кӧрін парған. Ол 34 муң чыл алнында полған.

Ах Ӱӱс паза Хара Ӱӱс аразында пай кнестернің (Номчи, Ишей, Иренек) чуртаан чирлері полған. Орыс чон пеер килгелекте, Сыра аймааның чиріОртын вектердегі хакастарның хазназының Алтынзархы улузына кірген.

XVII чӱс чылда орыстар килгенде, пастағы орыс ааллар, казактар заставалары пӱдірілгеннер. Ортын вектердегі Хакасияны чарытханнар Д. Г. Мессершмидт, Г. Ф. Миллер, И. Г. Гмелин паза П. С. Паллас. Пастағы культура тастарын, чаа тастарны, 1863 чылда В. В. Радлов хасхан. Чир-чайааны пастағызын на чарыт пирген саблығ чорыхчы академик П. С. Паллас, ол пу чирлерде 1770 паза 1772 чылларда пол парыбысхан. Сыра кӧлдеңер «татарлар (тадар — хакастар постарын адапчалар) кӧлні Сыра кӧл адапчалар, ол тустығ арах» тіп пасхан паза аны имнепчеткен кӧл тіп таныхтаан. 1897 чылдаң сығара «Сыра кӧлнің» курортының Тиксі Россиядағы хазых пиктепчеткен орынның чіли тархыны пасталча.

1914 чылда тимір чолы пӱдірілгеннең сығара, Сыра аалда пастағы туралар пол килгеннер. Станция хыриндағы посёлок табырах ӧс сыххан, тӱрчедең ол аймах кіні пол парған, наа чирлер асхан соонда, наа чирлер асчатхан совхозтар кіні полыбысхан. 1924 чылның улуғ хырлас айында тимір чоллар Сыра станциязына читкеннер. Олох чылда Хакас уездінің Чабак аймағы тӧстелген.

НЭП тузы тоозылғанҷа, аймахтағы чон амыр чуртаан. Гражданскай чаа тузында ах гвардеецтернің казак офицері И. Н. Соловьёвтың паза хызыллар командирі А. П. Гайдарның аразында талас пар сыххан. Хакас пайларның паза орыс садығҷыларның ис-пайын ал сыхханнар. Ол туста кӧп олаңай чонның тыны ӱзілген.

1933 чылда аймах кіні Чабак посёлоктаң Сыра аалзар кӧзірілген, аймах Сыра аймағы адал сыххан. Илбек Ада чаа тузында аймахтың аал чуртағҷылары саны городтаң килген паза ГУЛагтаң ызылған кізілер санынаң ӧс парыбысхан.

1950 чыллар соонда наа чирлер асханы сылтаанда, аймахтағы аал чоны саны ӧс турған. 1959 чылдағы чонны санға алған танығларҷа, Сыра аймаанда 48 044 кізі чуртаан.

1970 чылларда Сойан чир-производство комплекзі тӧстелгені хоостыра чон саны ӧскен. Город чоны саны ӧс парған аалдаң тоғыс соонҷа парыбысхан улустың сылтаанда. 1989 чылда 38 289 чуртағҷы санға алылған.

Чон

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Чон саны
1939[3]1959[4]1970[5]1979[6]1989[7]2002[8]
43 587↗49 652↘42 375↘39 251↗39 385↘31 720
2003[9]2004[10]2005[11]2006[12]2007[13]2008[14]
↘31 500↗33 000↘32 500↘31 700↘31 100↘30 700
2009[15]2010[16]2011[17]2012[18]2013[19]2014[20]
↘28 116↗29 371↘29 200↘28 669↘28 191↘27 487
2015[21]2016[22]2017[23]2018[24]2019[25]2020[26]
↘26 775↘26 338↘26 113↘25 850↘25 518↘25 186
2021[27]
↘25 027
10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
1989
2006
2011
2016
2021

Устағ-пастағ пӧлізі

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Сыра аймағы устағ-пастағ паза чир единицазы чіли 15 аал чӧбін кирче[28].

Андағох аттығ муниципальнай аймахха 15 муниципальнай пӱдіс кірче, олар аал чирі полчалар[29]:

№Муниципальнай пӱдісУстағ-пастағ кініАал
-посёлоктар
саны		Чон
(кізі)		Улии
(км²)
1Аас аал чӧбіАас аал1↘456[30]1,57[1]
2Азах Сӧӧт аал чӧбіАзах Сӧӧт аал3↘690[30]328,44[1]
3Жемчужнай аал чӧбіЖемчужнай посёлок2↘1914[30]2,38[1]
4Коммунар аал чӧбіКоммунар посёлок3↘1976[30]3,63[1]
5Наа чир аал чӧбіНаа чир аал1↘1361[30]1,97[1]
6Палты кӧл аал чӧбіПалты кӧл аал2↘518[30]14,32[1]
7Пораҷах аал чӧбіПораҷах посёлок3↘164[30]19,18[1]
8Сон аал чӧбіСон аал3↘711[30]22,74[1]
9Сон пилтірі аал чӧбіСон пилтірі аал3↘1467[30]23,38[1]
10Сыра аал чӧбіСыра4↗10 068[2]33,56[1]
11Тоғызаас аал чӧбіТоғызаас аал2↘535[30]144,11[1]
12Тойым аал чӧбіТойым аал4↗3853[2]7,47[1]
13Тустығ кӧл аал чӧбіТустығ кӧл аал1↗664[30]303,60[1]
14Хара кӧл аал чӧбіХара кӧл аал5↘1296[30]644,15[1]
15Чирім аал чӧбіЧирім аал1↘660[30]1,12[1]

Аал-посёлоктар[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Сыра аймаана 37 аал-посёлок кірче.

Чох иділген посёлок:

  • 2022 ч. — Кӧйгентой посёлок.

Чир-чайаандағы чапсых орыннар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Кӧллер

Аймах чирінде хырых азыра кӧл саналча. Амғы туста чонның хынған кӧллері полчалар: Сыра, Пілӧ кӧл, Тус (тустығлар), Иліг кӧл, Палты кӧл, Хара кӧл (тустығ нимес). Кӧллерде сомарға чарир, піреезінде палыхтирға кӧріл парған.

Хуйулар

Аймах чирінде 30 азыра істезілген хуйу пар. Иң саблығлар санында: Археологическай, Ящик Пандоры, Хос хулах тағдағы, Кірес. Сыра аймааның Карст хуйуларында чарханаттар хыстапчалар.

Суғлар

Иң саблығ суғлар полчалар: Ах Ӱӱс паза Хара Ӱӱс. Олар Обь суғның оң азырығына кірчелер. Ідӧк парлар Тойым суғ, Сон чулы.

Тойымдағы тағ ойымы

Хайалығ ӧзен рудниктің (1974 чылда руданы анып алған соонаң чабыл парған) тоғызы ӱчӱн пол килген техногеннай ойым 1953 чылдаң сығара мында чис, молибден, вольфрам аныҷаңнар. Руданы хас сыхханда, чир тӱс сыххан. 1956 чылдаң сығара 1969 чылға теере парған кирек соонаң ойым пол килген. Ол 80 метр тирең тӱс парған. Кӧлнің тирең чирі 4- метрге читче. Чонға Тойымдағы ойынны Юрий Сенкевич 1995 чылда ас пирген. «Клуб путешественников» передачаның сюжедінде кӧзіткен соонда, Тойымзар спелеологтар паза дайверлер кил сыхханнар.

Сырадағы столбтар

Сырадағы столбтар («Тас арығ» чир-чайаан памятнигі) — регион синіндегі 2020 чылда тӧстелген Россияның алынҷа хайраллалчатхан чир-чайаан чирі. Чир-чайаан памятнигі ікі чирге чарылча — алтынзархы паза ӱстӱнзархы. Хайраллалчатхан чирнің (ООПТ) тиксі улии 223,5 га читче. Алтынзархы чирі — талайдаң 724 метр ӱстӱндегі тағ пазы, ол Тӱлгӱчул пилтірі аалның алтынзархы-іскеркі саринда орныхча. Ӱстӱнзархы чирі Ах Ӱӱс паза Тӱлгӱчул суғның индіркі саринда Тӱлгӱчул пилтірі аалның ӱстӱнзархы-кидеркі саринда орныхча. Чир-чайаан памятнигінде чапсых геология объекттері парлар. Пу алынҷа хайраллалчатхан чир «Тас арығ» адал парған.

Археология чапсых орыннары

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Оңно
Сундук2.jpg

Кӧп сабазы Оңно тағларны Сыра аймааның чапсых орнына санапчалар, сынында олар Орджоникидзе аймааның чирінделер. Тағлар чир-чайаан памятнигі полчалар. Ол алынҷа турчатхан пис тағ, оларның пӧзии 200 метрге читче. Ады пастағы алтынзархы тағ адын ал чӧрче. Аның пазында кубха тӧӧй хайа турча. Тағлар тӧзінде аймах тустағы кӱргеннер паза пічіктіг тастар турчалар. Иң чапсыхтар санында Ах ат хоозы полча, хайзы Хара тағның ӱстӱнзархы-іскеркі саринда 16 муң чыл мының алнында пол килген. Ырах нимес тагар культуразынаң халған суғ чайҷаң канал орныхча.

Тойымдағы кромлех

Окунев культуразының чығҷаң-культовай памятнигі полча. Тастардаң салылған кӧні сарилығ ограда ибіре тегілекке тӧӧй диаметрі 84 метрге читчеткен кӧзеелер турғызылыхтар. Ортызында 1970 чылларда хазылған кізі чығҷаң тас плиталарынаң иділген харчых орныхча.

Чалпан тағ

Тағ Пілӧ кӧл хыринда турча. Ол кӧлні тустығ паза тустығ чох суғларға чарча. Тағ тӧзінде кӧп кӱргеннер, металлургтарның пурунғы істері, тагар паза таштык культуразының сібеелерінің халған нимелері турча. Чалпан тағда ортын чӱс чыллардағы сібее паза аймах тустағы пис пічіктіг тас пар. Хайдаағы пірее хоостар пістің эра алнындағы ікінҷі муң чылдаңнар.

Чабак сібее
Чабак сібее

Хола эпоханың памятнигі полча. Хара Ӱӱс суғның сол хазында, Чабак аалдаң 4,5 км оортах орныхча. Пастағызын на аны 1888 чылда Д. А. Клеменц істескен. Сібеенің арачыланыс стеналарының ікі линиязы пар, олар песчаник тастардаң пӱдірілгеннер. Стеналар пӧзии 1,8 метрге читче.

Кічіг Сый

Ах Ӱӱс суғның сол хазындағы Хакасияда кізі чуртаан иң пурунғы палеолит чирі «Кічіг Сыйны» (30-35 муң. Чыл мының алнында) 1975 чылда Кічіг Сый аал хыринда Новосибирсктегі археолог В. Е. Ларичев тапхан[34], ол ӧӧркі палеолит тузынаң килген. Анда пурунғы тас тиріглер, сыыннар, бизоннар, Сибирьдегі киик сӧӧктері, чазанҷаң ниме-ноолар табылғаннар[35]. Кічіг Сыйны аның хыринда орныхчатхан хуйулар сабландырыбысханнар.

Ідӧк кӧріңер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Хакасия. Общая площадь земель муниципального образования
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX).
  3. ↑ https://web.archive.org/web/20131118162613/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus_pop_39_2.php.
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php.
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20131019131839/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php.
  6. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php.
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20111010033657/http://demoscope.ru:80/weekly/ssp/rus89_reg1.php.
  8. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  9. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  10. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  11. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  12. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  13. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  14. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  15. ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20140729211848/http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/b9541d004234bce0bb86ff2d59c15b71/2)+Мужчины+и+женщины.xlsx.
  17. ↑ http://hakasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/hakasstat/resources/7fd907004cf1e2aabd0bbfde558d66d5/Численность+населения+Республики+Хакасия+на+начало+года.htm.
  18. ↑ http://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  19. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  20. ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  22. ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  23. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  24. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  25. ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  27. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  28. ↑ Закон Республики Хакасия от 05 мая 2004 года N 20 «Об административно-территориальном устройстве Республики Хакасия»
  29. ↑ УСТАВ МУНИЦИПАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ШИРИНСКИЙ РАЙОН. Дата обращения: 25 Хосхар айы 2012. Архивировано из оригинала 7 Хосхар айы 2010 года.
  30. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года. Дата обращения: 27 Хосхар айы 2021. Архивировано 2 Сілкер айы 2021 года.
  31. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Всероссийская перепись населения 2010 года. 3. Численность населения Республики Хакасия. Дата обращения: 11 Сілкер айы 2014. Архивировано 29 От айы 2014 года.
  32. ↑ 1 2 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат (2013). — Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов. Дата обращения: 16 Кічіг хырлас айы 2013. Архивировано из оригинала 12 Чарыс айы 2013 года.
  33. ↑ Катюшкино > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
  34. ↑ Древнейшая Хакасия
  35. ↑ Сверлёные украшения из Сибири оказались древнее восточноевропейских

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Березовский А. Я. Природа Ширинского района Республики Хакасия. — 2-е изд. — Абакан, 2011.
Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Сыра_аймағы&oldid=88106