Хакас тілі

Хакас тілі
Позын адапчатханы	хакас тілі, аның алнында тадар тілі
Хазналар	Россия
Регионнар	Хакасия, Тува, Хызылчар крайы
Официальнай статус	Хакасия
Хайығда тутчатхан пірігіс	ХакНИИЯЛИ
Чоохтасчатхан кізілернің тиксі саны	42 604
Статус	хорғыс ағылчатхан
|Классификация
Категория	Евразия тіллері
Тӱрк тіллері Хакас группазы
Пічік	кириллица (Хакас пічии)
Тіллер кодтары
ГОСТ 7.75–97	хак 755
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	kjh
WALS	khk
Atlas of the World’s Languages in Danger	481
Ethnologue	kjh
ELCat	2434
IETF	kjh
Glottolog	khak1248

Хакас тілі (чон адапча ідӧк тадар тілі) — хакас чонның тілі, ӧӧнінде Хакас Республикаҷа, Хызылчар крайының Шарыпов аймаанҷа паза Тыва республикаҷа тарадылча. Хакас тілі тӱрк тіллерінің іскеркі хуннар чардығының уйгурлар группазына кірче. Пу классификация хоостыра хаңмазылар (камасинецтер), чулымнар (кюэриктер), шорлар, сарығ уйгурлар тіллері паза алтай тілінің алтынзархы диалекттері хакас тілінең хада алынҷа хакас пӧлиин пӱдірчелер. Ідӧк хакас тiлi пурунғы хырғыстар тілінең палғалыстығ тіп саналча. Аннаң пасха кидеркі тӱрк тіллерінің алтынзархы алтайлар группазының кумандиннер, челканнар, тубалар тіллері, ідӧк кидеркі тӱрк тіллерінің хырғыстар паза кыпчактар группазына кірчеткен хырғыстар, алтайлар, телеуттар, теленгиттер тіллері хакас тіліне чағын тіп саналчалар.

Хакас тілі Хакас Республиканың хазна тіллерінің пірсі полча. 2010 чылдағы чоннарны санға алар чӧрім хоостыра, Россияда хакас тілінең чоохтасчатханнарның саны 42604 кізее читкен.

Диалекттер

Хакас тілінің диалекттері:

• сағай диалектi
• хаас диалектi
• хызыл диалектi
• шор диалектi

Литература тілі сағай паза хаас диалекттеріне тӧстеніп пӱткен.

Хакас тілінің тархыны

Тіл істезігҷілерінің сананыстары хоостыра, хакас тілінін тархыны 1200-че чылҷа узарадылча. Пастағы ортын чӱс чылдағы тӱрк тілі тӱрк нимес тіллернең палғалызып, амғы хакас тілінің паза туған диалекттернің тӧстее пол парған. Пу тіллернің пурунғы тілі табылғалах. Хакас тілі істезігҷілер хайиина ХVIII чӱс чылда алылча, че диалекттер, лексика паза грамматика саринаң материаллар ХIХ чӱс чылның ортызынаң сығара ла істезілче. Хакас чонының тілі чіли хакас тілі ХIХ чӱс чылның соонзар тӧстелче, че иң ӧткін тилізі пасталча ХХ чӱс чылның 20 чылларынаң сығара. Ол туста хакас тілінің пічии паза литература тілі тӧстелче.

Литература тілі

Литература тілі сағай паза хаас диалекттеріне тӧстеніп пӱткен. Пасха диалекттернің фонетика (ідӧк морфология паза лексика) саринаң пасхалалчатхан оңдайлары учурабохча. Іди литература нормазына тӱрк тіллеріндегі ч паза ш орнына сағайларда паза пилтірлерде тузаланылчатхан с кирілген. Кӧзідімге, — сых- «выходить», хас- «убегать», тас- «камень» //тиксi тӱрк çïq-, qaç-, taş; тиксi тӱрк тiлiндегi паза хаас диалектіндегі сӧс алнындағы ӱнніг б орнына туных п килісче. Хаас диалектіндегі ирін — чалбах гласнайлар хол «рука»,. кӧс «глаз», тур- «стоять», тӱн «ночь» сӧстерде учурапчатса, сағай диалектінде чалбах о — ӧ ніске гласнайларға айлан парча (саг. хул «рука», кӱс «глаз»). Сағай диалектінің андағ хайзы оңдайлары литература тілінде халған: ух «стрела», ӱгрен-- «учиться» // тиксi тӱрк ох, ӧгрен-. Хакас тілін пасха тіллернең, ӧӧнінде пурунғы уйгурлар тілінең, палғалыстырчатхан пос оңдайлары морфология чардығында хайраллалған. Оларның санында: тартылғы форманың 3-ҷі сырайына -ны/-ни орнына кӧрімгі падежтің -н хозым варианты; ирткен тустың -ҷых/-ҷік, -ғалах/-гелек формалары; -ғалы/-гели, -ғанча/-генҷе, -бин деепричастие формалары; иділістің 2-ҷі сырай кӧп сан -сар/-зар хозымының р орнына тӱрк тіллернің кӧп сабазында з килісче. Чоохтирға кирек, пу кӱнде дее сағай паза хаас диалекттерінең пасха диалект сӧстері литература тілін пайытчалар. Амғы тілге, тізең, сағай диалектінің оңдайлары кӧп арах кирілчеткені таныхталча. Анзына хаастар пос тілінең тузаланминчатханы сылтағ полча.

Фонетика

Хакас тілінде 17 гласнай, ол санда 8 узун фонема, 24 согласнай. Сингармонизмнің (гласнай тапсағларның тӧӧйлезі) сылтаанда, хакас тілінде пір сӧсте хатығ ла алай ба нымзах ла гласнайлар полча. Іди сӧстер хатығ паза нымзах сӧстерге чарылчалар.

Ударение ӧӧнінде халғанҷы слогха тӱсче.

Гласнай тапсағлар
	Ирінніг нимес		Ирінніг
	Тіл соондағы	Тіл алындағы	Тіл соондағы	Тіл алындағы
Чалбах	а [a] аа [aː]	е [e] ее [eː]	о [o] оо [oː]	ӧ [ø] ӧӧ [øː]
Ніске	ы [ɯ] ыы [ɯː]	и [i] ии [iː] i [ɘ]	у [u] уу [uː]	ӱ [y] ӱӱ [yː]

Согласнай тапсағлар
			Ирін	Тіл алнындағы	Тіл ортызындағы	Тіл соондағы
Пірігістіг	Шумные	арығ	п [p] б [b]	т [t] д [d]		к [k] г [ɡ]
		аффрикаттар		ч [ɕ] ӌ [ʑ]
	Сонанттар		м [m]	н [n]		ң [ŋ]
Тизіктіг	Шумные	Пір фокустығ		с [s] з [z]		х [x] ғ [ɣ]
	Сонанттар				й [j]
				л [l]
Тітірестіг	Сонанттар			р [r]

Пічік

Ӧӧн статья: Хакас пічии

Хакас тілінің пічии 1924 чылда орыс алфавидiне тӧстеніп тимнелген. 1929 чылда хакас тілі латин танығларынаң пазыл сыххан. 1939 чылда — пічіктің тӧстее хатап орыс алфавидi пол парған, че хоза хакас тапсағларының 6 буквазы: ÿ, ӧ, ң, ғ, і, ҷ кирілген.

Амғы хакас алфавиді

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ӌ ӌ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Хакас тілі істезігҷілер хайиин ХVIII чӱс чылда тартхан. Ол туста Хакас-Минсуғдағы ойымда чуртаан сағайлар, хаастар паза пасха чоннарның тіллерінің лексиказы істезілче (Д. Г. Мессершмидт, Г. Миллер, П. С. Паллас). ХIХ чӱс чылда Г. И. Спасский, М. А. Кастрен, В. В. Радлов, В. И. Вербицкий, Н. Ф. Катанов істезіг тоғыстарын хакас тіліне чарытханнар. Совет тузында паза соондағы туста хакас тілінің істезігҷілері ӧскірілче. Хакастарның паза пасха чоннар аразынаң наука кандидаттары паза докторлары тимнелче: Н. П. Дыренкова, Ф. Г Исхаков, Н. Г. Доможаков, Д. И. Чанков, А. И. Инкижекова, М. И. Боргояков, Д. Ф. Патачакова, Г. И. Донидзе, В. Г. Карпов, О. П. Анжиганова, О. В. Субракова, Л. И. Чебодаева, И. С. Торокова паза пасхазы.

Хакас тілінің пічии тӧстелген соонда, 1926 чылда, хакас тілінең учебниктер сығарар, пос тіліне ӱгредер, хоос литературазын тилідер оңдайлар пол килген. Хакас тілінең пазылған учебниктер чарых кӧргеннер. Хакас-орыс сӧстігінің, орыс-хакас сӧстігінің электроннай кӧрімi тимнелген. Хакас тілінің чарыдығлығ сӧстігінің ікінҷі чардығы чарых кӧрген. 2023 чылда орфография сӧстігі нааҷылалған. Пу чыындыға 20 муң азыра сӧс кирілген. Халғанҷызын мындағ сӧстік 1988 чылда чарых кӧрген.

Хакас тілінің тузаланызы

Хакас тілінең правительство газетазы «Хакас чирі» сығарылча. «Хакасия» хазна телерадиокомпаниязы хоостыра хакас тілінең кӧзідіглер паза радиоискіріглер читірілче, Республиканың телевидение палғалызы телекомпания кӧзідіглер тимнепче.

Амғы хакас алфавиді

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ҷ ҷ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Литература тілі

Хакас алфавиді 1924 чылда тӧстелген. 1926 чылда пастағы хакас учебниктері, 1927 чылда («Хызыл аал») пастағы хакас газета чарыхха сығарылғаннар. 1928 чылда Москвада А. Топановтың хакас кибелістерінің «Сарыннар киндезі» чыындызы чарых кӧрген. XX чылда хакас литература тілін хакас писательлер паза кибелісчілер тилiткеннер.

Ідӧк кӧр.

Дерево категорий Хакас тілі

Алған орын

Литература

• Дыренкова Н. П. Грамматика хакасского языка: Фонетика и морфология. — Абакан, 1948.
• Номинханов Ц. Д. Русско-хакасский словарь / Под ред. Н. Г. Доможакова. — Абакан: Хакасское областное нац. изд-во, 1948.
• Баскаков Н. А., Инкижекова-Грекул А. И. Хакас-орыс сӧстік. — М., 1953.
• Орыс-хакас сӧстік: 30 000 сӧс / Тимн.: Н. Г. Доможаков, В. Г. Карпов, Н. И. Копкоева, А. П. Бытотова, Д. Ф. Патачакова, И. П. Чебодаев, М. Н. Чебодаев; Под ред. Д. И. Чанкова; Хакасияның тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институды (ХакНИИЯЛИ). — М., 1961. — 968 с. — 6000 экз.
• Грамматика хакасского языка. — М.: Наука, 1976. 417 с.
• Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции. — М.: Наука, 2002.
• А. Г. Кызласова. Хакасская литература // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М.: Советская энциклопедия, 1972.

Ссылкалар

• Хакасско-русский словарь онлайн — on-line хакасско-русский словарь
• Устный корпус диалектов хакасского языка
• Хакасский язык: Уважение к грядущему и толкование заимствований