Хакас пічии

Хакас пічии — хакас тілінің пічии.

Кириллицаа тӧстенчеткен хакас пічии 1924 чылда тимнелген. 1929 чылда латинизация хоостыра пічік латин таңмаларына айландырылған. 1929 чылда хакас пічии пазох кириллицаа алыстырылған. 1939 чылдағы алфавит хай пірее тӱзедіглерінең хада ам даа тузаланылча.

Алнындағы опыт

1890 чылларда сын сабланыс киртіністіг миссионерлер хакас тілінең нинҷе-де киртініс кинделерін чарыхха сығарыбысханнар. Ол кинделерде орыс алфавит русский алфавит тузаланылған, че хакас тапсағларына нинҷе-де алынҷа таңмаларын (Ӧ ӧ и Ӱ ӱ) кирілген.

Тӱрчедең Октябрь революциязы соонаң паза хакастар чуртапчатхан чирлерде совет ӱлгӱзі турыбысханда, чонның пічік пілбинчеткенін чох итчең сурығ турғызылған. Ол сурығны пӧгер ӱчӱн, хакас тілінің пічиин идерге киректелген. Ол тоғыс 1921—1922 чылларда Ким губерниязының чон ӱгредии пӧлиинде хакас студенттернің омезінің пастаанаң иділ сыххан. Ӧме нинҷе-де проектті кӧр салған, оларның аразында алынҷа хайыға алылғаннар М. И. Райковтың паза Т. Д. Майнагашевтің тоғыстары. Райковтың проекті кириллицаа тӧстенген паза хакас тапсағларын читірерге килістіре полған. Чонны пічікке ӱгредерінде ол аар полған. Майнагашевтің проекті ідӧк кириллицаа тӧстенген, че прай хакас тапсағларын кӧзіт полбаан. Тӱрчедең пастағҷылар ӧмезі Райковтың паза Майнагашевтің проекттерін піріктірібізіп, тӱзедіглер киріп, аның халғанҷы версиязын чарат салған, че ол тузаланылбаан.

Проекты хакасского алфавита начала 1920-х годов

М. И. Райковтың проекті: А а, Б б, Б̣ б̣, Г г, Г̂ г̂, Д д, Е е, З з, І і, Î î, Й й, К к, К̂ к̂, Л л, L l, М м, Н н, Ң ң, О о, Ӧ ӧ, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ӱ ӱ, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ы ы. Гласнайларның узунын таңма алтындағы сиилгінең таныхталған, хысхаҷағы — таңма ӱстӱндегі запятойнаң.

Т. Д. Майнагашевтің проекті: А а, О о, У у, Ы ы, І і, Б б, П п, Д д, Т т, Ѕ ѕ, Г г, К к, Х х, Л л, М м, Н н, N n, Р р, Ч ч, Ц ц, Э э, Ө ө, Ю ю, Я я.

В. А. Кожевниковтың проекті: А а, О о, У у, Ы ы, Ь ь, Е е, И и, Б б, П п, Д д, Т т, Ɔ ɔ, Г г, К к, Х х, Л л, М м, Н н, В в, Р р, Ч ч, Ц ц.

М. Г. Торосовтың паза Н. М. Одежкиннің проекті: А а, О о, У у, Ы ы, Э э, Ф ф, Ю ю, И и, Ъ ъ, Ь ь, П п, Д д, Т т, С с, Г г, К к, Я я, Л л, М м, Н н, Б б, Р р, Ч ч, Ц ц, Е е, К к.

1923 чылда Хакасский уезді тӧстел парғанда, хакас пічиин тимнирінҷе сурығ хатап турыбысхан. 1924 чылның хосхар айының 25-ҷі кӱнінде Ким губерниязының чон ӱгредии пӧлии «Хакас пічиин тимнирінеңер» чарадығ алған. Олох чылның ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінде Хакас уревкомы уездтегі чон ӱгредии пӧлии хойнында ӧнетін комиссияны чарат салған. 1922 чылдағы пастағҷылар ӧмезінең пасха пу комиссияа студенттер нимес, че чон ӱгредиинде тоғынған, опыттығ ӱгретчілер кіргеннер. Комиссия кнезі Хакас уисполкомының кнезі Г. И. Итыгин полыбысхан; комиссия кізілері — И. М. Киштеев, С. И. Кузургашев, М. И. Райков, К. К. Самрин, К. С. Тодышев, П. Т. Штыгашев. Соонаң оларға А. Т. Казанаков хозылған.

1924 чылның кічіг хырлас айы пасталчатханда, наа алфавиттің проекті тимде полған, аннаңар комиссия Советтернің I-ғы область чыылиина искірген. Пу алфавит кириллицада пазылған паза хакас тілінің тапсағларына мындағ хоза таңмалар кирілгеннер: Г̈ г̈, Ј ј, Ҥ ҥ, Ӧ ӧ, Ӱ ӱ, Ӹ ӹ. Пасха танығларҷа, алфавитке ідӧк k таңма кирілген.

1925 чылның хандых айында Ново-Николаевсктегі чыылығда ойроттар, хакастар паза шорлар алфавитті пір оңдайға айландырҷаң сурығны ӱзӱргеннер. Кӧзідімге ойрот алфавидін аларға чаратханнар. Ол проект хоостыра хакас алфавидінең г̈, k, ӹ чох иділгеннер. Іди хакас алфавидінде мындағ таңмалар чарадылғаннар: Аа, Бб, Гг, Дд, Зз, Ии, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Хх, Чч, Ыы, Ј ј, Ӱӱ, Ӧӧ, Ҥҥ, Йй, Ээ. Орыс тілінең килген сӧстерге Вв, Ее, Жж, Фф, Цц, Шш, Щщ, Юю, Яя, ь таңмалар кирілгеннер. Пу алфавиттің читпестері полғаннар: пӧзік кӧдірімніг [i] гласнайға паза тіл соондағы табыстығ ӱн чох [ғ] тапсаға таңмалар чох полғаннар. Ідӧк ӱнніглернің узуны кӧзіділбеен.

Пастағы читпесті пӧгер пӧгіннең, 1927—1928 чылларда алфавитке І і паза һ таңмалар кирілгеннер.

Латиницаа тӧстенчеткен хакас пічии

Хакасский алфавит из букваря 1934 года

1920 чыллар соонзар СССР-да алфавиттер латиницаа айландырыл сыхханнар. Андада хакас алфавидін латин пічиине алыстырарға чарадығ алылған. Ол кирек 1929 чылда пасталған, 1930 чылдаң сығара прай ӱгредіг литературазы паза Хакас облазының Хызыл аал газетазы наа алфавитте сығарыл сыххан. Латиницаа айландырылған хакас алфавиді мындағ полған ( 1935 чылда Ә ә таңма E e таңмаа алыстырылған):

A a	B в	C c	Ç ç	D d	Ә ә	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	Į į	J j	K k	L l	M m	N n
Ꞑ ꞑ	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

Пу алфавиттің читпестер санында полғаннар: орыс тіліңең килген сӧстерні орта читірҷең таңмалар чох полғаннар (кӧзідімге цирк sirk чіли пазылған), ӱгренҷілер пір саңай пічіктің ікі системазын ӱгренгеннер — латиница (тӧреен тілін ӱгренчеткен туста) паза кириллица (орыс тілін ӱгренчеткен туста). Пасталығ школада анзы сидіксіністер ағылған.

Амғы хакас алфавиді

1930 чылларның ортызынаң сығара СССР-да пічіктер кириллицаа айландырылғаннар. 1939 чылда хакас алфавиді кириллицаа алыстырылған. Аның кӧрімі мындағ полған: Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Жж, Зз, Ии, Іі, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Нъ нъ, Оо, Ӧӧ, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ӱӱ, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, ь, Ыы, ъ, Ээ, Юю, Яя.

Пу алфавиттің читпестері ідӧк полғаннар: [г] — [ғ] паза [ч] — [ӌ] тапсағлар пасхалалбааннар. 1947 чылда пу читпес тӱзеділген, андада алфавитке Ғ ғ паза Ӌ ӌ таңмалар кирілгеннер. 1962 чылда Нъ нъ таңма Ң ң таңмаға алыстырылған. Іди хакас алфавиді амғы кӧрімніг пол парған:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	І і	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ӌ ӌ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Печатьха сығарылчатхан паза электроннай изданиелерде хакас тілінде Ҷ таңма тузаланылча, аның хузуруғы оң саринаң турча.

Хакас алфавиттерінің таңмаларының килісчеткені

Кириллица 1924—1929	Латиница	Кириллица 1939 сығара	МФА
Аa	Аa	А а	/a/
Бб	Bв	Б б	/b/
Вв	Vv	В в	/v/
Гг	Gg	Г г	/g/
h (с 1927)	Ƣƣ	Ғғ (с 1947)	/ɣ/
Дд	Dd	Дд	/d/
Ее		Ее	/je/
		Ёё (с 1953)	/jo/
Жж	Ƶƶ	Жж	/ʒ/
Зз	Zz	Зз	/z/
Ии	Ii	Ии	/i/
Ii (с 1927)	Įį	Ii	/ɘ/
Йй	Jj	Йй	/j/
Кк	Kk	Кк	/k/
Лл	Ll	Лл	/l/
Мм	Mm	Мм	/m/
Нн	Nn	Нн	/n/
Ҥҥ	Ꞑꞑ	Нъ (до 1962) Ң ң (с 1962)	/ŋ/
Оо	Оо	Оо	/o/
Ӧӧ	Ɵɵ	Ӧӧ	/ø/
Пп	Pp	Пп	/p/
Рр	Rr	Рр	/r/
Сс	Ss	Сс	/s/
Тт	Tt	Тт	/t/
Уу	Uu	Уу	/u/
Ӱӱ	Yy	Ӱӱ	/y/
Фф	Ff	Фф	/f/
Хх	Хх	Хх	/x/
Цц		Цц	(/t͡s/), /s/
Чч	Cc	Чч	/t͡ʃ/
Jj	ç	Ӌӌ (с 1947)	/d͡ʒ/
Шш	Şş	Шш	/ʃ/
Щщ		Щщ	/ɕː/
		ъ	/◌./
Ыы	Ьь	Ыы	/ɯ/
ь	‘	ь	/◌ʲ/
Ээ	Әә, Ee (с 1935)	Ээ	/e/
Юю		Юю	/ju/
Яя		Яя	/ja/

Транскрипция

Хакас аттарын орыс тіліне тілбестепчетсе, мындағ правилолар тузаланылчалар:

Хакас	Орыс
Ғ ғ	Г г
I i	И и
ң	нг
Ӧ ӧ	Сӧс алнында «о», ортызында «ё»
Ӱ ӱ	Алнында «у», ортызында «ю»
Ӌ ӌ	Дж дж

Пасха хакас таңмалары орыс алфавидіне килісчелер.

Алған орын

Чарыдығлар

Литература

• Инструкция по русской передаче географических названий Хакасской автономной области / Сост. Г. И. Донидзе; Ред. Г. П. Бондарук. — М.: Наука, 1977. — 34 с. — 300 экз.