Хакасияның тархыны
РАН экспертизазы
РАН экспертизазы


экспертиза иртірче
Хакасияның тархыны — Хакасияның паза хакас чонның тархыны.
Палеолит
Хакасияда кізілер чуртап сыхханнар палеолит тузында. Кӧп хадыллығ Двуглазка турлағның Мустьер тузындағы хадыллар каргинскай пустар аразындағы тустың пасталғанында, 40—50 муң чыл мының алнында, пол килгеннер[1]. Проскуряковтың хоол чирінең алылған кӧзідімнең Оводовтың чабыс адының толдыра нимес митохондриальнай геномын таап аларға киліскен[2] (Equus ovodovi), ағаа 48 муң чыл[3][4]. Тоғызаастағы картовай участоктағы Мамонт хоол чиріндегі турлаға (Проскуряковтың[5]) 40 595—40 770 чыл.
Хакасияның чирінде сағыстығ кізінің пастағы чуртаан чирі, палеолиттегі Кічіг сый турлағда (30—35 суң чыл мының алн.) Ах Ӱӱс суғның хазында, ӱтелген, піснең иптелген чазанҷыхтар табылғаннар[6][7].
Тас чӱс чылның кӧп хадыллығ археология памятнигі Ымай турлағ Ымай посёлок хыринда орныхча. Той статуэтка («Ымай венеразы») 5-ҷі культура хадылында табылған (16 муңҷа чыл мының алнында)[8].
Неолит, хола чӱс чыл, тимір чӱс чыл, ортын чӱс чыллар
Пӱӱр суғ хастади Тазминнер хакастарның аалынҷа (Тазмин аалы) чир орай неолит тузының Тазмин культуразы (пістің эра алнындағы 3 муң чыл пасталғаны) адал парған[9][10].
Окунев культуразындағы RISE664 (4409—4156 чыл мының алнында, Okunevo_EMBA) Y-хромосомалығ Q1b1a3a1~-Y18330* гаплогруппаны[11] паза A8a1* митохондрия гаплогруппазын тапханнар[12], RISE674 (4300—3850 чыл мының алнында, Okunevo_EMBA) кӧзідімнің Y-хромосома Q1b2b1~-Y2679* гаплогруппазын[13] паза A-a1b3* митохондриальнай гаплогруппазын тапханнар[14][15].
Хара сынның Ханнар ойымындағы Улуғ Салбых кӱргені тагар культуразының памятнигі полча (пістің эра алнындағы VIII—III чӱс чыллар). Асхыс аймаанда тагар культуразының подгородвскай тузындағы (VIII—VI века до н. э.) Казанов станциязы-1 кӱрген турча[16].
Афанасьев культуразы | андронов культуразы | карасук культуразы | таштык культуразы | Пойар тағ | сібее Чабак (сібее тағ)
Таштык культуразының кізі чуртаан орны Кирбі-Столбовай-2 (II—IV чӱс чыллар) Алтай аймаандағы орныхча.
Пічіктіг тағ (VII—IX чӱс чыллар), Чаа тас культура (VI—IX чӱс чыллар), Асхыс культуразы (X—XIV чӱс чыллар).
Хазна кибірлері
Ӱстӱнзархы Сибирьде пастағы хазна пістің эра алнындағы IV—III чӱс чылда тӧстелген. Пурунғы хыдат летописьтері аның тӧстегҷілерін «динлиннер » (кит. 丁零) адааннар, хазнаны — «Динлин-го» (丁零国).
Пістің эра алнындағы 201 чыллар тузында Динлин хазнаны хунну войсколары унада сапханнар. Хакас-Минсуғ ойымынзар тӱрк тілліг хырғыстар килгеннер. Хыдаттар пазағы киректі піди хоостааннар: «…оларның (хырғыстарның) чоннары динлиннернең аймас парғаннар». Хырғыстар наа этнополитика халииның чаа-аристократия пазы полыбысханнар.
Кӧк хайа аалның тимір чол хыринда тесинскай культураның кӱргенін тапханнар[17]. Тесинскай культураның хатап чыылған кӱргеннері (пістің эра алн. III чӱс чыл — пістің эраның III чӱс чылы) тагар культуразының Казанов станциязы-1 кӱргенінде табылғаннар[18].
Азымахчы хонҷыхтарнаң кӱрезігде (тӱрк паза уйгур каганаттары) хырғыстар хазназы позының пос алынҷа полары ӱчӱн XIII чӱс чылға теере турысхан, анзы Сойан-Алтайның алынҷа тилізінде пӧгістіг полыбысхан. Чингисханның устаанда Илбек Моол чоны паза аның тӧлі XVIII чӱс чыл пасталғанҷа азымахтаан Хакасия чирі аймах моол тілліг хазналар санына кірген, алынҷа тустарда Хыдат санына даа. Моол империязы 1399 чылда сайбалған соонда, Хакасия чирі Ойраттар ханствозына , XVII—XVIII чӱс чылларда — Джунгарлар ханствозына.
XVII чӱс чылда орыстар Хырғыс землицазына маңнанғаннар, ол тӧрт княжествоға, хакастар паза шорлар чуртаан чирлерге чарылған.
Хырғыстарнаң орыстарның пастағы палғалызы 1604 чылда эуштинскай тадарларның — хырғыс бектерінің кыштымнарның чирінде Томсктағы острогты пӱдіриинең пасталған. Анаң пір чӱс азыра чыл Хакасияның Орыс ханствозына аар кірізі парған.
Россия тузы
Хакасия Россия империязына пічік хоостыра кірген кӱнін 1727 чылның орғах айының 20-ҷі кӱнін санирға чарир. Андада Россия паза Хыдат аразында хырығдаңар чӧптезіг иділген. Сойаннарның алтынзархы сариндағы чирлер Россияни полыбысханнар, ӱстӱнзархы — Хыдат империязының.
Сын чуртаста Хакасия чирі Россия империязының хойнында соонаң пол парған. 1758 чылда хыдат войсколары Алтайзар тағларзар кіріп, Джунгарияны унада сапханнар. Россия империязының пічік хоостыра чарадылған хырығларына хорғыс полыбысхан. Ол участокта хан правительствозы маңзырап казактар гарнизоннарын турғыс салған. Хырығлар хадарҷаң службаны казактар апар сыхханнаң сығара, Хакасия Россия холына кірген.
XIX чӱс чылда чилегеліг чуртағҷыларны Россия ӱлгӱзі Минсуғ (Ағбан, Ачинск) тадарлары адаҷаң. Оларға Инородецтер устанызынаңар устав хоостыра пос устанызы пирілген: Чазы думазы паза Инородецтер устанызы.
Хакас автоном облазы 1930 чылның чарыс айының 20-ҷі кӱнінде тӧстелген, кӧп чыл Хызылчар крайына кірген; 1990 чылда Хакас АССР адал сыххан, 1991 чылда Хакас ССР. 1992 чылда Хакас ССР Хызылчар крайынаң сығыбысхан, «Хакас Республика» адал сыххан.
Алған орын
- ↑ Абрамова З. А. Мустьерский грот Двуглазка Хакасии // КСИА, вып 165,1981.
- ↑ Пластеева Н. А., Васильев С. К. Фаунистическое окружение лошади Оводова в позднем плейстоцене Архивная копия от 1 Сілкер айы 2021 на Wayback Machine // Фауна Урала и Сибири, 2017
- ↑ В Денисовой пещере обнаружены кости лошади Оводова Архивная копия от 1 Сілкер айы 2021 на Wayback Machine, 31 января 2017
- ↑ Anna S. Druzhkova et al. Complete mitochondrial genome of an extinct Equus (Sussemionus) ovodovi specimen from Denisova cave (Altai, Russia) Архивная копия от 1 Сілкер айы 2021 на Wayback Machine // Mitochondrial DNA Part B Resources, 06 Feb 2017
- ↑ Окладников А. П., Оводов Н. Д., Рыбаков С. А. Грот Проскурякова — новая палеолитическая стоянка в Хакассии Архивная копия от 1 Сілкер айы 2021 на Wayback Machine, 1975
- ↑ Сверленые украшения из Сибири оказались древнее восточноевропейских . Дата обращения: 17 Кічіг хырлас айы 2015. Архивировано 25 Чарыс айы 2015 года.
- ↑ Древнейшая Хакасия . Дата обращения: 17 Кічіг хырлас айы 2015. Архивировано 19 Кічіг хырлас айы 2015 года.
- ↑ Стратиграфия и геологический возраст многослойной Майнинской стоянки на Енисее Архивная копия от 13 Азығ айы 2020 на Wayback Machine, 1986
- ↑ Кызласов Л. Р. Древняя и средневековая история Южной Сибири. (В кратком изложении). — Абакан: Хакасское отделение Красноярского книжного издательства, 1991. — 58 с.
- ↑ Чебодаев П. И. История Хакасии (с древнейших времен до конца XIX в.).; рец. д. истор. н. Я. И. Сунчугашев. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1992. — 156с.
- ↑ Q-Y18330 YTree . Дата обращения: 23 Кӧрік айы 2021. Архивировано 19 Улуғ хырлас айы 2020 года.
- ↑ A8a1 MTree . Дата обращения: 23 Кӧрік айы 2021. Архивировано 19 Чарыс айы 2021 года.
- ↑ Q-Y2679 YTree . Дата обращения: 23 Кӧрік айы 2021. Архивировано 21 Улуғ хырлас айы 2020 года.
- ↑ A-a1b3 MTree . Дата обращения: 23 Кӧрік айы 2021. Архивировано 12 Хандых айы 2021 года.
- ↑ Peter de Barros Damgaard et al. The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia Архивная копия от 23 Кӧрік айы 2021 на Wayback Machine, 29 Jun 2018
- ↑ Богданов Е. С., Солод Ю. А., Захарова И. П., Выборнов А. В. Исследование курганного могильника Станция Казановская-1 в 2020 году Архивная копия от 6 Азығ айы 2022 на Wayback Machine
- ↑ Учёные установили, кому принадлежал огромный склеп в районе трассы «Абакан-Минусинск» Архивная копия от 31 Чарыс айы 2021 на Wayback Machine, 29 октября 2021
- ↑ В Хакасии археологи впервые нашли амулет из человеческих костей . Дата обращения: 6 Азығ айы 2022. Архивировано 6 Азығ айы 2022 года.
Литература
- История Хакасии с древнейших времен до 1917 / Под ред. Л. Р. Кызласова. — М.: Восточная литература, Наука, 1993. — 528 с. — 10 700 экз. — ISBN 5-02-017080-1. (в пер.)
- Кызласов Л. Р. История Южной Сибири в средние века. М., 1984.