Сыра (кӧл)
Кӧл | |
Шира | |
---|---|
хак. Сыра кӧл | |
![]() 2008 чылның чайғызындағы кӧлнің ӱстӱнзархы хазынаң кӧрімі | |
Морфометрия | |
Тиксі пӧзии | 353 м |
Сині | 9,35 × 5,3 км |
Улии | 35,9 км² |
Чар линиязы | 24,5 км |
Иң тирең орны | 24 м |
Ортымах тирең орны | 11 м |
Гидрология | |
Минерализация тибі | тустығ арах |
Суғ істі | |
Суғ істінің улии | 1020 км² |
Кірчеткен суу | Сон чулы |
Чирі | |
54°30′38″ с. ш. 90°12′09″ в. д.GЯO | |
Хазна | |
РФ-ның субъекті | Хакасия |
Аймах | Сыра аймағы |
Идентификаторлар | |
Код ГВР-да: 17010300311116100001171[1] | |
![]() |
Сыра[2] (орыс. Озеро Шира — «им кӧл»[3]) — Россиядағы меромиктическай[4][5] кӧл. Хакас Республиканың Сыра аймаандағы Жемчужнай аал чӧбінің чирінде орныхча[6]. Талай синінең 353 метр пӧзік чирде турча[7].
Этимология
Виктор Бутанаевтің кӧрізінең Сыра кӧл[2], иргі транскрипцияда Широ кӧл[8][9] хак. Сыра кӧл алылған, «им кӧл» таныхтапча[3]. Корзухин И. А. орыс тілінең тузазын «железное озеро» тіп пирче[9][10]. Катановтың кӧрізінең Сыра кӧл «сарығ кӧл» теенін таныхтапча, кӧлнің ибіркізі сарығ полчатханынаң палғалыстығ поларға айабас, кӧл ойымда турча, аны ағас чох тӧңнер ибірчелер, ӧзімнер кӧп нимес, прай даа саринда сарығ чир кӧрінче[8].
География
Кӧл Хакасияның алтынзархы-кидеркі саринда Аах Ӱӱс суғның оң саринда, Уйбаттаң Ким хазынзар изерістіре парчатхан тӧңнернің алтынзархы саринда, Алтынзарзы-Минсуғ ойымында турча[3]. Хызылчардаң ӱстӱнзархы-кидеркі саринзар 340 км ырах чирде, Ағбаннаң алтынзархы-кидеркі саринзар — 160 км, Сыра аалдағы Сыра станциядаң автомобильлер чолынҷа іскеркі саринзар 15 км оортах турча. Кӧлнің кидеркі саринзар 4 км аар парза, тузы чох Иліг кӧл пар, алтынзарыхсар 9 км аар Хакасияның минераллығ иң улуғ суу — Пілӧ кӧл. Ідӧк пасха кӧллер парлар: Ӱс кӧл, Хызыл кӧл, Палты кӧл, Сӱңет (50 азыра)[11][12][13]. Сыра хыриндағы Улуғ тағ (Крестовая гора) пазынаң аразы улуғ нимес тоғыс кӧл кӧрінче[8][11]. Сыр кӧлнің ойымы паза аның ибіркізі хызыл девонскай пласттар сериязына кірче[7][11][14][15].
Кӧлнің ибіре ағастың чазы. Сыра хазында ағастар чоғыл, кидеркі саринда ла кӧп нимес хазыңнар ӧсче. Кӧлнің чары хумнығ, анзы хазында тынанар оңдай пирче. Чазының хуруғ климады паза кӧлнің кии хазыхха тузалығ климатты итче[16].
Геология паза климат оңдайлары наука паза ӱгредіг саринаң істезігҷілернің хайиин тартчалар: аның хазында Россияның наукалар академиязының Сибирьдегі пӧлиинің Биофизика институдының наука стационары турча. Хости Томсктың, Хызылчарның, Новосибирсктің ӧӧн университеттерінің чазыдағы ӱгредіг базалары орныхчалар. Хакасияның чир-чайаан хазна заповеднигінің чиріндегі Сыра кӧл чирінде кӧп чыллар апарылған істезіглер салтарлары наука матераилларында чарых кӧргеннер[7].
Кӧлнің кидеркі саринда Жемчужнай посёлок орныхча, аның чирінде «„Сыра кӧл“ курортының» санаторийлері тоғынчалар.
Сыра кӧлнің ибіркі чирінде кӧзеелер турчалар. Н. Н. Марьтяновтың танығларынаң, татарлар Сыра кӧлнің тӱбінде изер парған тураларны паза стеналарны кӧртірлер[17].
Физическай оңдайлары
Суғ ідізінің улии — 35,9 км²[7]. Суғ бассейнінің улии — 1020 км²[18]. Алтынзархы-кидеркі саринаң Ӱстӱнзархы-іскеркі саринзар узуны — 9,35 км, иң чалбах чирі — 5,3 км[7]. Чар узуны — 24,5 км[7]. Суғның тирее: иң тирең чирі — 24 м, ортымах тирее — 11 м[7].
Ӱстӱнзархы-іскеркі саринаң Сон чулы кӧлзер кірчетсе дее, Сыра сала тустығ кӧл, аның пилтірі састығ ойым полча. Суғда щёлочь, сульфат-хлорид, натрий, калий, магний пар. Тус сині пір синде нимес, иң пӧзік сині кӧлнің ортызында саналча[7].
Істезіглер
Пастағызын ачығ-тустығ Schiracul (Сыра кӧлні) Сибирьде 1771—1772 чылларда чорыхтаң полған академик П. С. Паллас XVIII чӱс чылдох чарыт салған[19][20]. Кӧлнің сууның им-том тузазынаңар XIX чӱс чылның ікінҷі чардығындох кӧп чон пілген, орындағы чон, тізең, аның тузазынаңар хаҷанох пілгеннер[19] паза аны ызыхха санаҷаңнар[17]. Д. А. Клеменцтің танығларынаң, курорт тӧстелгенҷе, кӧл тадар Ториннің чиріне кірген[11].
Курортты 1873 тимнеен ӧткін араласчы полған Томсктағы садығҷы паза алтын промышленнигі З. М. Цибульский. Кип-чоох хоостыра, Цибульский, аңнап парғанда, кинен пол парып, адайны кӧл хыринда палығлат салған соонда, орындағы чуртағҷыға ӧлерге артыс салған. Адай, кӧлде сомып, ибінзер хазых айланған. Кӧлнің сууның тузазын піліп алар пӧгіннең, Цибульский мының алнындағох радикулидін имнеп кӧртір, сынап таа ағыриинаң озып алтыр[20][21].
XIX чӱс чылның соонзар Сырадағы бассейннің минераллығ кӧллерінің химия пӱдізін істескеннер С. Я. Елпатьевский (1886)[20], Р. К. Пикок (1876, 1889)[17][20], П. М. Попов (1886—1887)[20][22], И. Т. Савенков (1889)[16][20][22] профессорлар Меллер (1877), Э. А. Леман (1890)[16], фармаколог профессор П. В. Буржинский[20] паза химик геолог профессор С.Залеский (1892)[17][20], Е. В. Вернер (1895)[19], имҷі В. М. Крутовский (1896)[20] істескеннер, Сибирьдегі Чаа Округының Чаа-Имнег Инстпекторы, Чазыт Чӧпчізі Е. П. Казанскийнің чӧбінең істезіглерні апарған Н. С. Касторский (1907)[19], Ф. В. Людвиг (1903)[22], Д. П. Турбаба (1904)[8] паза Сыра кӧлнің суу тузалығ полчатханын тапханнар[9][19][20]. Сыра суун щелочь-глауберовай паза ачығ суға кир саларға паза магнезия пар полчатханы хоостыра суғны Франц-Иосифтің паза Гунияди-Яностың саблығ «ачығ суғларына» кирерге чарир[19][20][23][24]. Сыра кӧлнің хыринда рапалығ паза минераллығ палғастығ Сӱңет кӧл пар[19].
Сыра кӧл пір дее чирзер ахпинча. Ол суғны кірлепчеткен ниме-нооларны позында чыыпча[7]. Курорт комплекзінің хыриндағы суғлар синінҷе кірліглер[7]. Органическай ӧӧн порағлар культура-хоных кӧстеглерге чарадылчатхан синінең аспинчалар, че суғда табылған пірее органическай веществоларның сині пӧзік, анзы экология саринаң изі чох полчатханын таныхтапча[7]. Наука істезіглерінің салтары хоостыра чӧп пирілче[7]:
Сыра кӧлнің комплекзінің Хакас Республика синінде ле нимес, ідӧк Россия Федерациязында чапсых полчатханын санға алып, пу чирнең алынҷа оңдайларда тузаланҷаң режимін чарлабызарға кирек.Коллектив авторов под ред. В.В. Непомнящего, Природный комплекс и биоразнообразие участка «Озеро Шира» заповедника «Хакасский».
Курорттың тархыны
1981 чылның азығ айының 1-ғы кӱнінең сығара Минсуғ уездінің Сыра кӧлі курорт пол парған, аның чирінде хазна паза холындағы туралар пӱдіріл сыхханнар. Кӧлде тынанары аарлыға сых парҷаң, аннаңар мында чиновниктер, садығҷылар, чааҷылар, дворяннар, духовенство кізілері, пай кресеннер ле хазыхтарын пиктеҷеңнер[25].
1892 чылда чайғыда В. И. Суриков Сыра кӧлнің ибіркі чирлерінде кӧп хоостар чайап салған[25]. 1894 чылда «Покорение Сибири Ермаком» хооснаң тоғынчатханда, Суриков Сибирьзер Обь, Ким суғларҷа Сыра кӧлзер парча[25].
1895 чылда, кӧг чайаачы иирлерін иртіріп, парыс иткен ахчаа Сыра кӧлде чуға чуртапчатхан уйан хазыхтығ кізілерге приют азылған. Пу киректің пастағҷызы Томск городтың писательі А. Н. Шипицин полған. Алтын промышленнигі И. М. Иваницкий иң улуғ ибін сыйлап пирген, ол кӧлнің хазында турғызылған, тыхталған, 20 кізее кӧріл парған 5 комнатаа пӧлілген. Приютта ас-тамах пызырҷаң орын, ора, чуунынҷаң чир иділген. Ағырығ кізілерге чарытхы, стол, тӧзек, ванналар, имнер, массаж пирілҷең[26][27].
1896 чылда студент К. И.Скрябин, соонаң саблығ биолог пол парған кізі, Сыра кӧлде чайғы тооза полған[28]:
Сыра кӧл — кізі чох чазы чирдегі ачығ-тустығ бассейн. Пір хазында нинҷе-де тура турған, оларны ахчаа килчеткен ағырығ кізілерге пирҷеңнер. Пу пӱдіріглерні «курорт» сӧснең адаҷаңнар. Кӧл ибіре пір ағас таа чоғыл, анзы аның чирін кӧрімі чох итчеткен.Скрябин К.И., О жизни и о себе. Моя жизнь в науке.
1897—1998 чылларда приюттың комитедінің пастаанаң пастағы ванна корпузы азылған (паазы 35 ахча). Андар приемнай комната, ікі коридор паза 10 кічіг ванна комнатазы кірген[29].
1898 чылда А. Г. Куркутовтың[22] паза В. М. Крутовскийнің[22], халых деятельі И. Т. Савенковтың[16][20] чӧптерінең кӧлде курорт азылған. Пола-пола кӧлнің хуруғ хазында курортха айлан парған[29].
XX чӱс чыл пасталғаннаң сығара кӧлнің хазында нинҷе-де курорт-имнег учреждениезі пол килген. Ӱстӱнзархы-кидеркі хазында суғнаң имнеҷең аал турыбысхан, анда килген чонға орыннар, ванналар паза пасха зданиелер парлар. Кӧлнің суу им-томнығ полчатхан ӱчӱн, кӧл курортха саналча, аның пӱдіриине 1901 чылда правительство ахча позытхан полған. Аалда кізі туралары, тадарларның ибіҷектері, улуғ нимес тигіриб, садығ орны, пасха пӱдіріглер парлар[23]. Андада кӧлзер Хызылчарҷа чидіп алҷаңнар[30][31]. Хызлчардаң Ким суғҷа Батеня пристаньға читіре пароходтығ читчеңнер. Анзы Батени аалдаң чоғар ӱс верста оортах полған[30][31]. Ӱр тус ол пристаньда пароходты сахтаҷаң тура чох полған, курортха килген чон чарға азых тигір алтында сыхчаңнар[31]. Пристаньда Хазна ис-пайының устанызы кӱзінең тура пӱдірілген[30]. Ідӧк, Сибирьдегі Тимір чолның Итат станциязынаң проселок пар, анынаң Томск губерниязынаң Сыразар парчатхан чон тузаланча[10].
Имҷінің прием апарчатхан комнатазы Сыра курортының ванна корпузында орныххан. Имҷі чарадии чох ваннаға кірерге чарадылбаҷаң. Имҷі, ағырығ кізілерні кӧріп, чуғынҷах ағырығнаң ирееленминчеткенін таныхтапчатхан билетті алай записканы пирҷең. Ванна корпузында теес пол парҷаң, изерізі ванна корпузының приемнай комнатазында ілілҷең[32]. Сӱнет кӧлдең палғас алҷаңнар, аныңаң ванналарда тузаланҷаңнар паза сӱртінҷеңнер. Минерал палғазы — нымзах, хара ӧңніг, сероводород чыстығ. Аны Сыра кӧлзер бочкада ағылҷаңнар, кӧнек паазы 10 ахчаа садылҷаң[12]. Пірее ағырығ кізілер, пик, хазых иттіг ползалар, суға кірер алнында, Сырадағы палғаснаң сӱртінҷеңнер. Анаң кӱн салғағында одырып алған соонда, сомҷаңнар. Андағох пӧгіннең тойнаң алай суғнаң копресстер итчеңнер[33].
Имҷілер прай ағырығ кізілерге тасхар, киинең тынып, ибіркі чирлерҷе пастыр чӧрерге чӧп пирҷеңнер. Тынанчатхан улус чазағ кӱргеннерзер, Харыс суғзар чӧрҷең, хусха аңнаҷаң, кименең чӧрҷең, палыхтаҷаң, Иліг кӧл саринзар чалаң алай экипажтығ чӧрҷең[34]. Олғаннарға ойнаҷаң ачыхтар пӱдірілгеннер[35]. Улуғлар теннис, крокет ойнаҷаңнар, полған на час ӱчӱн тӧлеҷеңнер. Тынанчатхан чон ойыннар турғысчаң паза теелбек иирлерін иртірҷең. Хызылчардағы драма искусствозынаң айғасчатхан пірігістің кізізі М. В. Красноженова позы кӧлде тынанчатхан туста олған ойыннарын турғысхан пастағҷы полыбысхан. Ахча санаторийдегі Ким пірігізінің ӱгретчілеріне парҷаң[36].
Сыра кӧлдегі ӱгретчілерге санаторий В. Т. Зиминнің пастаанаң пол килген. Ол пӱдіріг тоғыстарына 600 салковай пирген. 1903 чылның от айының 6-ҷы кӱніне здание тимде полған, от айының 19-ҷы кӱнінде санаторий азылған. Ол 30 кізее коріл парған. 1903 чылда хазиин пиктеен паза тынанған 12 ӱгретчі[37].
Сыра кӧлнің суу им чіли ле тузаланылған. Ізерге, чиис пызырарға ол чарабаан, ол ачығ паза тустығ. Ісчең паза кип-азах чуунҷаң суғны хутухтардаң ағылҷаңнар, олар кӧлдең 1,5 верста оортах орныхханнар. Пір кізідең сезон тузына 70 ахча — 1 салковай алылҷаң. Ідӧк Иліг кӧлдең суғны тартчаңңар. 1990 чыллар пасталғанда, ол кӧлдең суғны алчатхан водопровод пӱдірілген[38].
Чыл сай Сыра кӧлнің курортынзар нинҷе-де опыттығ хымыс сыбапчатхан кізілер кил парҷаңнар, курорттаң ікі верстаҷа аар турып, чыл сай курортта тынанчатхан улусха 20 ахча турчатхан хымыс ідізін читірҷеңнер. Сыра кӧлнің климады хымыстаң имненерге килістіре полған. Хымыс – пии сӱдінең тимнелчеткен изірткі суу. Сибирьде хымыснаң имненер оңдай пасталған XIX чӱс чылның 70 чылларында. Ол имнег имҷінең хада апарылҷаң[39].
Пір столнаң тузаланминчатхан тынанчатхан чон чиисті паза хайнатхан суғны самоварларда паза кухмистерскайларда алҷаңңар. Сезонға 10-ға чағын азылҷаң. Иртен паза иирде чейге печенье паза сӱт, орты кӱнде иттір пирог, ӱннаң тимнелген чиис пирілҷең. Хынза, хайахта паза суғда тимнелген чиис аларға чарадылҷаң[40]. Кухмистерскайлар курорт поселогының ортызында турғаннар. Олар алынҷа туралардағы кухнялардаң пасхалалбаҷаңнар. Ол кічіг кӧзенектіг ағас туралар полғаннар. Ӧӧн идінҷектер полғаннар Лаврова, Галин, Волжинский, Арнаутова, Яковлева, олар кухмистерскайларны тутчаңнар. Кухмистерскайдаң иртенгі, кӱнорткі чиисті паза халасты пір айға 18-25 салковайға пирҷеңнер[41].
Сыра кӧлде тынанчатхан улус кип-азах чуунчаң кізізер айланҷаң, анзы сезон тузына кӧлде чуртаҷаң. Пір кип-азах ӱчӱн 5-10 ахча тӧлелҷең[42].
Кӧл хыринда поселоктаң пасха паза ікі алынҷа поселок пӱдірілген. 5-ҷе туралығ «Рабочая слободка» паза Иваницкийнің аалы, андар 25-че ибіҷек кірген (1903 чылдағы танығлар). Сыра кӧлде ӧӧнінде ибіҷектер паза балаганнар турғаннар, анда тоғысчылар, кічіг садығҷылар чуртааннар. Андағ ибіҷектер 2-3 кізее кӧрілгеннер. Балаганнарда хомай кӱннерде чазынҷаңнар. Андағ тураҷахтарда пол, кӧзенек тее чох полған. Балаган паазы пір айға 10 салковайға читчең[43][44]. Андағ чирде чуртапчатхан тоғысчылар кухнядағы пір столнаң тузаланмаҷаңнар, чиисті улуғ нимес песте алынҷа пызырҷаңнар. Пірееде тостаң навестер итчеңнер[45].
1909 чылда Суриков хызы Еленанаң хада от айы тооза Сыра курортта полғаннар. Хоосчының паархазы Н. П. Кончаловская пасча[25]:
Суриковтар курорттағы чоннаң чоох алыспаҷаңнар. Пик хазыхтығлар имненмеҷеңнер. Василий Иванович хакастарны хығырҷаң. Лена чейнең удурлаҷаң. Суриков позы оларзар аалларзар чӧрҷең, оларны хоостаҷаң. Хынҷаң оларны, отха одырып, чоннаң чыылызып чоох алысчатханын кӧрерге, ипчілері алынҷа одырҷаңнар. Хынҷаң олар ниме кӧрчеткенін пір ондайли ырлапчатханын истерге. Теелбек салҷаңнар сіліг нимес, че аттығ ойыннары паза ат чӱгӱрізі морсымнығ полғанН.П. Кончаловская
1927 чылда В. С. Пирусскийнің пастаанаң Сибирьдегі пастағы санаторий пионер лагерьі азылған, аның алнында — 1925 чылда оларға мотутерапия пӧлии азылған[46].
Нервтер паза пас ағырығлары кафедразының (1920—1928), істіндегі ағырығлар пропедевтическай клиниканың (1938—1950), Томск университедінің имнег факультедінің физиотерапия паза курортология (1928—1938) паза Томсктағы имнег институдының имнег факультедінің профессоры Константин Николаевич Завадовский Сыра курортты тӧстирінде ӧткін араласхан[47][48] 1920 чылларда профессорлар И. А. Валединскийнең, М. Г. Курловнаң, П. П. Орловнаң хада Сыра курорты істезерінҷе наука-істезіг экспелицияларында араласхан, 1936—1941 чылларда наука саринаң Сыра курортнаң устаан[49][50][51][52]
Академик Д. Д. Яблоков Сыра курорттың наука устағҷызы паза консультанты полған[53].
Курорт
Бальнео палғас курорты. Кӧлнің суунда минераллар сині пӧзік, пір литрге 17-20 г тус килісче, Кавказтағы Баталинскай суға тӧӧй[54]. Ідӧк имнег киреене палғалызы тузаланылча, ол ортымах паза сала сульфидтіг, сала минераллығ[55].
- Специализация
Нервтер системазына, ит-сӧӧкке, хурсах тоғызына, тыныс органнарына, гинекология паза теер, хулах-тунҷух ағырығларына чарапча[55]. 2024 чылның ӱртӱн айының 1-ғы кӱнінең сығара Россия Федерациязының Правительствозының 23 июльда 2024 чылда сыххан 1959-р № чахиинаң «„Сыра кӧл“ курорт» федеральнай синдегі курорт полыбысхан[56].
Заповедник чирі
Сыра кӧл – Хакасиядағы хазна чир-чайаан заповеднигінің чирі. Кӧлнің ӱстӱнзархы-іскеркі чардығының кизегі паза андар кірчеткен Сон чулының индіркі сари Хакасияның алынҷа хайраллалчатхан чир-чайаан чирінің чазыдағы группазына кірче, улии 1397 га. Кӧл тӱс чирде турча, алтынзархы-кидеркі саринаң кӧл саринзар иніс парча. Чазылар, пӱктер аймағы тоғасча, хазыңнарнаң тыттар ӧсчеткен кизек чир пар.
Сыра кӧл участогында тамырлығ ӧзімнернің саны 477 кӧрімге читче, 49 миске кӧрімі, лишайник – 70, кӧлде чуртапча паза тохтапча 136 хус кӧрімі, млекопитающайлар – 33, Хакасияның Хызыл киндезіне кирілген 32 хус кӧрімі, млекопитающай – 4. Палыхтардаң 1 кӧрім, чылысхылар саны 5 читче. Сыра кӧлде тохтапчалар хуулар, хастар паха ӧртектер, хысхыда – ах ӱгӱ[57].
Кӧлнең хости культура паза тархын саринаң чапсых объекттер: кӱргеннер, Оңно тағлар изерізі Хос хулах хайа, Тойым ойымы.
Туризм
Сыра кӧлнің кидеркі хазында, ол санда Жемчужнай посёлокта санаторийдең пасха 10 азыра туристтер базазы, аалҷы паза тынағ туралары пар. Поселокта тынанҷаң оңдайлар парлар: садығ туралары, кафелернең рестораннар, сувенирлер садылчатхан орыннар.
2024 чылда Сыра кӧлнің хазында хазых пиктеҷең паза тынанҷаң хоза оңдайлар кирілгеннер: модульнай туалеттер, шезлонгтар, кинотеатр турғызылғаннар, улуғ-кічіглерге ойнаҷаң чирлер тимнелгеннер[58].
2024 чылда «Сыра кӧл» курорта 4500 азыра кізі тынанған[59].
Галерея
Алған орын
- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 16. Ангаро-Енисейский район. Вып. 1. Енисей / под ред. Г. С. Карабаева. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 823 с.
- ↑ 1 2 Шира́ // Словарь названий гидрографических объектов России и других стран — членов СНГ / под ред. Г. И. Донидзе. — М.: Картгеоцентр — Геодезиздат, 1999. — С. 443. — ISBN 5-86066-017-0.
- ↑ 1 2 3 Бутанаев В. Я. Сыра кӧл // Топонимический словарь Хакасско-Минусинского края / Гесуев Измаил Нухович. — Абакан: УПП "Хакасия", 1995. — С. 115.
- ↑ Исследование закономерностей функционирования трофических цепей в меромиктических озерах . bio.sfu-kras.ru. Дата обращения: 30 Хосхар айы 2019. Архивировано из оригинала 29 Кӧрік айы 2019 года.
- ↑ «Меромиктический водоём» на сайте ВИНИТИ РАН . Архивировано из оригинала 21 Сілкер айы 2014 года.
- ↑ Проект генерального плана муниципального образования Жемчужненский поссовет . shiranet.ru. Дата обращения: 24 Сілкер айы 2015. Архивировано 4 Кӧрік айы 2016 года.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Непомнящий В. В., Ануфриева Т. Н., Архипов А. Л., Архипова Н. В. Природный комплекс и биоразнообразие участка "Озеро Шира" заповедника "Хакасский" . — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2011. — С. 3—4, 6, 8—9, 13—16, 20—27. — 420 с.
- ↑ 1 2 3 4 Шишикин Б. К. Материалы к вопросу о химическом составе воды оз. Широ, Иткуль и некоторых других озер с приложением списка растений, собранных студ. М. П. Орловым в окр. оз. Широ летом 1907 г. . — Томск: Типо-литография Сибирск. Т-ва печатн. дела, 1911. — С. 2—3, 7. — 49 с.
- ↑ 1 2 3 Корзухин И. А. Горные богатства. Минеральные источники. // Азіатская Россія. — Россия: Изд. Переселенческаго управленія Главнаго управленія землеустройства и земледѣлія, 1914. — С. 198—199. — 782 с.
- ↑ 1 2 Азиатская Россия. Том 2: Земля и хозяйство . — Издание Переселенческого Управления; Главного Управления Землеустройства и Земледелия. — 1914. — С. 198. — 688 с.
- ↑ 1 2 3 4 Клеменц Д. А. Соленые озера Минусинского и Ачинского округов и девонские отложения на верхнем Енисее . — Иркутск: б. и., 1892. — 85 с.
- ↑ 1 2 Прием грязевых процедур на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ [Отчет о состоянии и деятельности Геологического Комитета в 1920. 63. По поручению СибЗдрава обследования геолога Я. С. Эдельштейна по выяснению запасов целебных грязей на Минусинских озерах] // Известия Геологического Комитета . — Ленинград: Известия Геологического Комитета, 1925. — С. 394—408. — 326 с.
- ↑ Vsesoi︠u︡znoe geologo-razvedochnoe obʺedinenie (Soviet Union). Izvestii︠a︡: Bulletins du Comité Geologique. — 1914. — С. 389—400. — 1006 с.
- ↑ Bulletin of the Geological and Prospecting Service (англ.). — Geologicheskiĭ komitet, 1914. — P. 389—400. — 1146 p.
- ↑ 1 2 3 4 Савенков И. Т. Материалы для медико-топографического описания оз. Шира, собранные в 1890 году. Приложение к отчету Общества врачей Енисейской губернии за 1891 год . — Красноярск: Типография Ал. Д. Жилина, 1891. — 57 с.
- ↑ 1 2 3 4 Оссендовский, Ф. А. В людских и лесных дебрях / перевод с польского Ю. И. Перцовский. — Москва Берлин: ООО ДиректМедиа, 2019-07-23. — 292 с. — ISBN 978-5-4499-0241-2.
- ↑ Шира : [рус.] / verum.wiki // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Минприроды России. — 2009. — 29 марта.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Касторский Н. С. К вопросу о химическом составе озера Шира // Приложение к протоколам Омского Медицинского Общества. Ученые записки Императорского Казанского Университета. — 1915.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Крутовский, В. М. Озеро Шира как местный лечебный курорт. - Томск, 1896 . elib.tomsk.ru. Дата обращения: 20 Чарыс айы 2022.
- ↑ Достопримечательности России. Озеро Шира . russights.ru. Дата обращения: 30 Хосхар айы 2019. Архивировано из оригинала 20 Сілкер айы 2019 года.
- ↑ 1 2 3 4 5 Людвиг Ф. В. (1903) Материалы по изучению химического состава некоторых соленых озер степи Минусинского Округа Енисейской Губернии . dspace.ut.ee. Дата обращения: 28 Чарыс айы 2022.
- ↑ 1 2 Латкин Николай Васильевич. ЭСБЕ/Шира — Викитека . ru.wikisource.org (1903). Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ БСЭ1/Глауберова соль — Викитека . ru.wikisource.org. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ 1 2 3 4 Хакасия в творчестве русских и зарубежных художников ХѴІІІ-ХХ веков. Альбом / Чебодаева М. П.. — СПб., 2014. — С. 18—25. — 176 с.
- ↑ Приют для бедных больных на озере Шира. Внешний вид. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ сост. член Попечительского ком. Куркутов А. Г. Отчет Комитета по устройству и содержанию приюта для бедных на озере Шира 1899-1900 . — 1901.
- ↑ Скрябин К. И. О жизни и о себе. Москва: Издательство политической литературы (1969). Дата обращения: 19 Чарыс айы 2022.
- ↑ 1 2 Ванный корпус курорта "озеро Шира". Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ 1 2 3 Дом для едущих на озеро Шира на пристани Батени. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ 1 2 3 В ожидании парохода на пристани Батени. Описание фотографии (англ.). Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Интерьер приемной комнаты врача на курорте озера Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Прием грязевых процедур на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Прогулка в окрестностях озера Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Детская площадка на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Участники детского спектакля на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Группа учителей (Енисейского общества) в санатории на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ У колодца близ озера Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Развозчик кумыса на курорте озера Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Кухмистерская Арнаутовой на озере Шира. Внешний вид. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Кухмистерская Яковлевой на озере Шира. Внешний вид. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Прачечная на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Балаганы рабочих на курорте озера Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Балаган сапожника Федотова на озере Шира. Описание фотографии . Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Балаганы рабочих на озере Шира. Описание фотографии . The Library of Congress. Дата обращения: 13 Чарыс айы 2022.
- ↑ Пирусский, Владислав Станиславович // Томск от А до Я: Краткая энциклопедия города. / Под ред. Н. М. Дмитриенко. — 1-е изд. — Томск: Изд-во НТЛ, 2004. — С. 256-257. — 440 с. — 3000 экз. — ISBN 5-89503-211-7.
- ↑ Исторический момент: губернатор-ученый, династия медиков и прадед Пушкина . vtomske.ru (25 Сілкер айы 2014). Дата обращения: 19 Чарыс айы 2022.
- ↑ Воробьев А. А., Попов Д. Н. Исследование эффективной температуры солярия на курорте озера Шира // Известия Томского политехнического института [Известия ТПИ]. — 1951. — Т. 70, вып. 2. — С. 19—24.
- ↑ Завадовский, Константин Николаевич — Электронная энциклопедия ТГУ . wiki.tsu.ru. Дата обращения: 19 Чарыс айы 2022.
- ↑ Завадовский К. Н. Предварительное сообщение о результатах бальнеологических исследований в районе оз. Шира и несколько слов о сезоне Ширинского курорта в этом году. 1920
- ↑ Завадовский К. Н. Ширинский курорт: Впечатления из наблюдений 1910. Сибирская врачебная газета. 1911. № 19-21
- ↑ Завадовский К. Н. Материалы по курорту Шира. Сибирский архив теоретической и клинической медицины. 1927. Кн. 1, 2.
- ↑ Яблоков Дмитрий Дмитриевич. Энциклопедия Томской области. Т. 2: Н - Я – Российская Национальная Библиотека – Vivaldi . vivaldi.nlr.ru. Дата обращения: 21 Чарыс айы 2022.
- ↑ Курлов М., проф. [Летняя экскурсия 1916 года по лечебным местностям Восточной Сибири. Шира-Куль] // Izvi͡estīi͡a Tomskago universiteta. — Tipo-lit. Sibirskago t-va pechatnago di͡ela, 1918. — С. 7—15. — 414 с.
- ↑ 1 2 Ольга Никитина. История курортного дела и спа-индустрии 2-е изд., испр. и доп. Учебное пособие для СПО . — Litres, 2022-05-15. — С. 85. — 140 с. — ISBN 978-5-04-085227-7.
- ↑ Распоряжение Правительства Российской Федерации от 23.07.2024 № 1959-р . actual.pravo.gov.ru. Официальной интернет-портал правовой информации. Дата обращения: 27 Кӧрік айы 2025.
- ↑ Участок «Озеро Шира» . zapovednik-khakassky.ru. Хакасский государственный природный биосферный заповедник. Дата обращения: 27 Кӧрік айы 2025.
- ↑ Курорт "Озеро Шира" приобрел федеральное значение . Республиканская Телевизионная Сеть (21 Орғах айы 2024). Дата обращения: 27 Кӧрік айы 2025.
- ↑ На курорте «Озеро Шира» за год оздоровились свыше 4500 человек . Информационное Агенство «Хакасия» (25 Улуғ хырлас айы 2024). Дата обращения: 27 Кӧрік айы 2025.
Литература
- Шира // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Воробьев А. А., Попов Д. Н. Исследование эффективной температуры солярия на курорте озера Шира // Известия Томского политехнического института [Известия ТПИ]. — 1951. — Т. 70, вып. 2. — С. 19—24.