Катанов, Николай Фёдорович

Пу статья таллама статьялар санына кірче
Рувики тiп сайттаң

Экспертиза РАН

Logo-ran.png
Россияның Наукалар Академиязының
экспертиразы иртірілген
Алғыда
Aprove.svg

РАН экспертизазы

Arrow-Right.png
Logo-ran.png
Россияның Наукалар Академиязының
экспертизазы иртірілген
Алғыда
РУВИКИ проектте пу фамилиялығ пасха кізілердеңер статьялар парлар, кӧр. Катанов.
Николай Фёдорович Катанов
хак. Пора Хызыл оғлы
Катанов фото.JPG
Тӧреен кӱні 6 (18) сілкер айы 1862({{padleft:1862|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:18|2|0}})
Тӧреен чирі Асхыс хыриндағы Ӱзӱм чирі, Тураков улус, Минсуғ округы, Ким губерниязы
Ӱреен кӱні 9 кӧрік айы 1922({{padleft:1922|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:9|2|0}}) (59 час)
Ӱреен чирі Казань, ТАССР, РСФСР
Хазна  Россия империязы →
 РСФСР
Наука сферазы филология, фольклористика, тюркология
Тоғыс орны Казаньдағы Император университеді, Казаньдағы духовнай академия
Ӱгредии
Учёнай степеньі Тиңнестірігліг языкознание докторы honoris causa (1907)
Учёнай званиезі профессор (1915)
Наука устағҷызы Василий Васильевич Радлов
Ӱгренҷілері С. Е. Малов, Ахмедзаки Валиди
Нименең сабланча тюрколог, Центральнай Азия тіллерінің істезігҷізі, халых деятельі
Сыйыхтар паза премиялар
Ах-арығ Владимир 4-ҷі степень ордені Ах-арығ Анна 2-ҷі степень ордені Ах-арығ Станислав 2-ҷі степень ордені
Автограф Изображение автографа
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Николай Фёдорович Катанов (18 майда 1862, Асхыс аал хыриндағы Ӱзӱм чирі — 9 мартта 1922, Казань) — Россия тюркологы, Казаньдағы Император университедінің паза Казаньдағы духовнай академияның профессоры, тиңнестірігліг-тархын языкознание докторы, этнограф, фольклорист, халых деятельі. Пастағы хакас учёнайға саналча. Действительнай статскай советник (1915)[1].

Чарыдығ

1869—1876 чылларда Асхыстағы училищеде ӱгренген. 1876—1884 чылларда Хызылчардағы гимназияда пілістер алған, аны алтын медальға тоос салған. 1884—1888 чылларда Санкт-Петербургтағы университеттің іскеркі тіллер факультедінің студенті полған. В. В. Радловтың чӧбінең этнография-лингвистика экспедициязына Сибирьзер паза Іскеркі Туркестанзар тӱрк чоннарының хакас тілін паза хонии істезерге ызылған. 1889—1892 чылларда Хакасия, Тува, Семиречье, Тарбагатай, Синьцзян чоннарын істескен. Петербургтағы университетте орын табылбаанда, 1894 чылда Катанов Казаньзар парыбысхан. Ол городта 28 чыл чуртап салған. 1903 чылда магистр степеньіне «Опыт исследования урянхайского языка» тіп диссертацияны арачылап алған. 1907 чылда тимнеен тоғыстары санға алылған соонда, тиңнестірігліг языкознание докторы полыбысхан. 1911—1917 чылларда ӧӧнінде Казаньдағы духовнай академияда ӱгредіг тоғызын апарған. 1915 чылдаң сығара Духовнай академияның ординарнай профессоры полған, 1919 чылда тиксі Россиядағы марығҷа Казаньдағы университеттеің профессорына табылған. Марығ салтарын 1921 чылда РСФСР-ның Просвещение чон комиссариады (Наркомпрос) алыбысхан.

Н. Ф. Катанов Société des sciences et lettres (Лёвен) паза Ungarische ethnographische Gesellschaft (Будапешт) пасха хан чирі пірігістерінің кізізі полған. Ідӧк фин-угор пірігізінің член-корреспонденті (Гельсингфорс), Император Орыс география пірігізінің, Орыс археология пірігізінің, Москвадағы естествознание, антропология паза этнографиянаң айғасчатханнар Император пірігізінің, Ташкенттегі археологияа хынчатханнарның Туркестан кружогының действительнай советнигі полған, ідӧк Казаньдағы паза Семипалатинсктегі статистика комитеттерінің действительнай араласчызы полған[2]. 1898—1914 чылларда Н. Ф. Катанов Казаньдағы университеттің археология, тархын паза этнография пірігізінең устаан паза 1919 чылда пазох аның кнезі полыбысхан. Ӧткін халых киреенең айғасхан. Аның наука тоғыстары XXI чылда чарыхха сыхчалар.

Улуғлары

Николай Фёдорович Катанов 6 (18) майда 1862 чылда Асхыс аалдаң 16 км оортах чазы чирде Ағбан суғның сол хазында, Тураков улуста, тӧреен . Аның тӧреен хакас ады Пора Хызыл оолғы[3]; «Пора»[4] сӧсті таныхтапча. С. А. Венгеровтың сӧстігіне автобиографиязында 1897 чылда Катанов пасхан:

Пабам тадар полған[Комм 1] іҷем Каш родынаң Пӱрӱт сӧӧгінең сыххан тадар. Пабазы аалдағы писарь полған. Мин паза іҷе-пабам сын сабланыстығ киртіністіглер. Іҷе-пабам паза ӧбекелерім христианствоға тудынғаннар, хайзы Ағбан суғның ойына XVIII чӱс чылда кирілген, олох туста хам кибірлеріне тудынғаннар: чонға паза малға хабасчатхан тағ, суғ ээлеріне, от инеге, тигірге пазырҷаңңар, тайығлар иртірҷеңңер[6].

Катановтар роды сағайларның пӱрӱт сӧӧгінең сыххан. Аймах танығлардаң, Николай Фёдоровичтің іҷезі Чаптыкова [7] алай Кизекова фамилияны ал чӧрген, ады Мария (хакас ады Чамах) полған. Хасха сӧӧгінең паза Шалошин родынаң сыххан кізі, ол хаас полған. Катановтың іҷе-пабазы пір саңай сын сабланыс киртінізіне тудынҷаңнар паза хамнарға киртінҷеңнер. Тигірибте хоных тӧстелбеен сылтаанда, Николай метрика пічиинде сурас пала чіли кирілген[8]. Улуғ харындазы — ідӧк Николай (1858—1892) — соонаң Минсуғ округының Ис пилтіріндегі тигірибте абыс полыбысхан[9], сӧбіреде ідӧк Мария хыс полған. Пасха хакастар чіли, кӧс чӧрчеткен кибірге тудынып, сӧбіре чылның чылығ тузында Сағай чазызында чайлағда чуртаҷаң, хыстағ Ағбан суғ хазында Сарға кӧл хыринда турған[10].

Хызылчар крайының хазна архивінің 824 «Минусинское духовное правление» чыындызында метрика кинделері хайраллал халғаннар. Оларның пірсінде, 90 №-де, Николай Катановтың кіреске тӱскені таныхтал парған. Пу танығ аның иргі оңдайҷа сілкер айының 6-ҷы кӱнінде тӧреенін киречілепче: кіреске тӱзірілген ол сілкер айының 15 (27) кӱнінде. Ол туста «инородецтернің» тӧреен кӱннері орта таныхталбаҷаң, мында, тізең, А. С. Нилоговтың кӧрізінең, пабазы уездтегі писарь полған ӱчӱн, іди иділбеен. Пічікте пазылғаны хоостыра, Катановтың іҷезі Кизекова фамилиялығ полғаны киречілелче. Ол Фёдор Катановтың законҷа нимес ипчізі полған. 1876 чылда хоза танығ иділген, орғах айының 13-ҷі кӱнінде «сурыныс хоостыра справка» иділтір, ол Хызылчардағы гимназиязар кірерге иділген поларға айабас[11].

Ӱгредіг (1869—1884)

Хызылчардағы гимназияның ӱгренҷілер ӧмезі. Катанов ортызында одырча. 1884 чылға теере

1869 чылда Николай Катанов наа ла азыл парған Асхыстағы пір класстығ аал училищезінзер ӱгренерге алылған. Анда аның аҷазы Ефим Семёнович ӱгретчі полған. Ол пір саңай чазы думазының пічік водительі, тигіриб старостазы, паза пасхазы тоғыстар апарған полған[3] Тирең пілістер училищеде пирілбеҷең, че Асхыста Хызылчардағы алтын аныҷаң промышленник П. И. Кузнецовтың]][Комм 2] туразы полған, істінде улуғ библиотека. Пай садығҷы орындағы «инородецтерні» ӱгредерге кӱстенген. Школа аның туразында полған, аның кинделерінең Николай пос оңдайынҷа пілістерін алғытхан[13][14].

Катанов пастағы ӱгретчізіне И. И. Каратановты санаан. Ол Кузнецовта істенген. Аның Сибирьдегі чоннардаңар улуғ нимес кинделер чыындызы полған; ол Николайны тӱрк чоннарының культуразына паза тархынына хынарға кӧӧктірген[15][Комм 3]. 1874 чылда пабазы ӱреен соонда, Николай аҷазының хайиина алылған. Анзы аны Асхыстағы чазы думазының писарьына кир салған. Ікі чыл служба аразына Катанов орыс пічиин паза каллиграфияны ӱгреніп алған. Ӱгредиин узарадарға сағынып, 1876 чылда Хызылчардағы гимназиязар ӱгренерге чарадығ алған. Ағаа андада Хызырчарның город пазы полған П. И. Кузнецов таа полыс пирген полар. И. И. Каратановтың чахсы чӧптерін алып, Николай кимеліг Ағбан паза Ким суғларҷа городха читкен паза гимназияа алылған[17].

Хызылчардағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің чыындызында Николай Катанов гимназиязар кіріп алар алнында Хызылчардағы ӱгретчілер семинариязын тоос салғанын киречілепчеткен материаллар хайраллар халғаннар. 1878 чылның хандых айының 15-ҷі кӱніндегі сомда пу ӱгредіг заведениенің ӱзінҷі сығарызының санында Катанов суурылых. Анда директор И. В. Савенковтың хол салғаны пар. Ӱгренҷідең ӱгретчее пічии халған, анда чоохталча: «1876—1884 чч. Ӱгретчілер семинариязынаңар чылығ сағыстар халған, олох туста гимназия чыллар ӧң чох ирткеннер»[18].

Хызылчарда Катанов чох чуртасха урунған. Пабазынаң 100 салковай халған, ол пір дее читкіҷе полбаан. Катанов ӱгредіг чылларында артых ӱгренҷі полған, ағаа ідӧк репетитор поларға киліскен, пірееде ол чайғыда маңнаныстығ арах арғыстарының сӧбірелерінде тоғынҷаң[19]. Репетитор полып ӱгреткеннер санында садығҷыларның палалары Арсений Ярилов паза Вера Емельянова полғаннар. Катанов-гимназист тыстанҷых паза кӱстенҷік полған, ағаа піліс оой пирілчең. Ікінҷі, тӧртінҷі паза читінҷі класстар ӱчӱн сыйых чазыннары халғаннар. Сигіс чыл аразына пір хати даа орайлатпаан паза сайбағлар итпеен, сигіс ле класста, урокка килбеен ӱчӱн, прай гимназияны ӱрӱктір салған. Директор Катановтың квартиразынзар надзирательні ызыбысхан, анзы ӱгренҷі чуртаста пір хати даа занятиее парбасха идібіскенін піліп алған[20].

Гимназияда Н. Ф. Катановты учёнай идерге тимнеп сыхханнар. С. А. Венгеровтың сӧстігінің материалларында ол пасхан:

1880 чылдаң сығара, гимназияның IV клазынаң сығара, тархын паза география ӱгретчізі География пірігізінің Іскеркі Сибирьдегі пӧлиинің действительнай араласчызы А. К. Завадский-Краснопольскийнің хоостыра, мин сағай тексттерін паза чонымның кибірлерін чарыда пасхам. В. В. Радловтың, М. А. Кастреннің паза Н. А. Костровтың тоғыстарынаң танызып, пасхан нимелеріме хоза танығлар кир салғам паза соонаң оларны пасха изданиелерде чарыхха сығарыбысхам[12].

1883 чылда Катановтың «Описание шаманского бубна и костюма» статьязын Г. Н. Потанин «Очерки Северо-западной Монголии» киндезінде чарыхха сығарыбысхан. 1884 чылда Николай Фёдорович сағай тілінің грамматиказының рукопизін Петербургтағы Наукалар академиязына ызыбысхан, аны Н. И. Ильминскийге кӧрерге пирібіскеннер. Пірее амғы істезігҷілернің кӧрізінең (Г. И. Исхаковтың паза Г. С. Амировтың), пу чарых кӧрбеен тоғыста тӱрк тіллерінің істезіглерін тиңнестірігліг- тархын оңдайынҷа кӧрері пасталған[21]. Ильминский, тізең, тиктең не[22], аның тоғызын хомайлабысхан, че Катановтың этнограф паза тіл істезігҷізі чіли талаанын таныхтабысхан[23].

1884 чылда Катанов Хызылчардағы гимназияны алтын медальға тоозыбысхан паза тӱрк тіллерінің ӱгредиин аларға паза учёнай поларға сағыс тудыбысхан. Пастап Казаньдағы духовнай академиязар кірерге иткен[9]. Асхыстағы чазы думазының чарадиин алып, Катанов Казаньзар парыбысхан, че Казаньда академияда паза университетте іскеркі тіллерге ӱгретпин дее сыхханын піліп алған. Н. И. Ильминскийнің паза В. В. Радловтың чӧбінең Николай Фёдорович Петербургсар[22] парча.

Петербургтағы тус (1884—1893)

Іскеркі факультет

Іскеркі факультеттің студенті Николай Катанов. Ю. Штейнберг фотостудиязы, 1888 чылға теере

Петербургтағы университетте Катанов 1884 чылның орғах айының 15-ҷі кӱнінде араб-перс-тӱрк-татар словеснозы разрядына алылған. Ол тиксі ӱгредіг алған, андар гуманитарнай паза ӧнетін Востокты істесчең дисциплиналар кіргеннер. Гимназияда француз паза немец тілін ӱгреніп алып, Катанов университетте араб, перс, осман, татар, башкир, казах тіллерін, ідӧк чагатай тілін, тӱрк чоннарының тархынын паза литературазын, Востоктың тархынын, мусульман правозын ӱгренген [24]. Катанов позы В. В. Радловтың чуртында тӱрк тіллерінің фонетиказынаң айғасхан[25]. Радлов аның алнында ла Казаньнаң Петербургсар кӧс килген полған. Катановты кӱстенҷік паза сизіктіг ӱгренҷее санаан[22]. Студент Катанов уғаа иптіг паза тоғысха кӱс полған, ол прай лекцияларға чӧрҷең[26]. Радловта тӱрк тіллерінің істезіглерінде тиңнестірігліг-тархын оңдайынаң тузаланарға ӱгреніп алған.

Гимназияда чіли Катанов Петербургта чуға чуртаан. Ректор адына хазна стипендиязын аларға айланыс пасхан. Анзы 1885 чылда ла пиріл сыххан. Аның сині — айда 8 ле салковай — чуртирға пір дее читпинчеткен, Катанов пазох репетитор пол сыххан. В. А. Гордлевскийнің сӧстерінең, Катанов пічік чох ипчілерге тигірибтегі паперти пічіктерін 2 ахчаа пас пирҷең. Читіре чібеҷең, кӱн ортызында позырахтарда ла азыранҷаң. Астааны кӧксӧ ағыриина ағылған. Іскеркі Туркестанзар экспедицияларға чӧріп, ол ағырығны озып алған[26].

1884 чылның улуғ хырлас айының 5 кӱнінде Н. Ф. Катанов Казаньдағы университеттің археология, тархын паха этнография пірігізінің араласчы-тоғынҷызына табылған. 1885 чылдаң сығара Катановтың тоғыстары орыс паза немец тіллерінең чарыхха сығарыл сыхханнар. Тоғыстарының темазына кірген: минсуғ тӱрктерінің эпозы, М. А. Кастреннің сӧстіктер материалларынаң тиңнестіріг, чагатай топография аттарын кӧрері. Сағай диалектіндегі орыс тілінең кірген сӧстердеңер статьяны чарыхха сығарыбысхан[27][28].

1886 чылдаң сығара Катанов Н. М. Ядринцевтің кружогына кірген. Анынаң хада «Петербургта ӱгренчеткен сибиряктарға хабасчаң пірігісте» танызып алған. Тӧрт хоныхтарда Ядринцевте тоғасчаңңар. Катановтың Сибирьдегі чилегеліг чоннарның тіллерін паза этнографиязын істезер сағызы уламох тыып парған. Николай Фёдоровичтің нинҷе-де статьязы Ядринцевтің «Восточное обозрение» газетазында чарых кӧргеннер. Кружокха ыстырған политика кізілері кірген сылтаанда, аның кізілері полиция ӱлгӱлері хайиина алылғаннар. Аннаңар Катановха 1887 чылның орғах айының 21-ҷі кӱнінде ол университетте ӱгренчеткен туста пір дее чазыттығ пірігістерге кірбес тіп, ідӧк пастых чарадии чох пір дее ахчалығ подпискаларда паза чарадылчатхан халых пірігістерінде араласпас тіп чазында хол саларға киліскен[29]. Катановтың чуртазында право хайраллаҷаң органнар саринаң мындағ хайығ пір ле хати полған, чуртас тооза ол политикаа кіріспеен кізі полған[30].


Сибирьзер паза Туркестанзар чорых

Туркестанзар чорыхтың араласчылары: И. Ф. Толшин паза В. Т. Васильев турчалар, Н. Ф. Катановнаң А. П. Бехтерев писарь одырчалар. Урумчи, 1892 чыл

1888 чылда Николай Катанов ӱгредиин тоос салған, орыс тархынынҷа ла «чахсы» паалағ алған (пасхазы пистер полған). Сілкер айының 30-ҷы кӱнінде Университет чӧбі ағаа словесность кандидады степеньні пирген; пір саңай И. Н. Березиннің представлениезі иділген: Катанов Іскеркі факультеттің профессор стипендиаты полыбысхан[31]. Ағаа ікі чылға чылда 600 салковайға тиңнелчеткен стипендия кӧріл парған[32].

1887 чылдох В. В. Радлов Орыс география пірігізін «Записканаң» таныстырған. Анда Сибирьнің паза Іскеркі Туркестанның «халған тӱрк чоннарын» істесчең этнография-лингвистика экспедициязы кирек полчатханы чарыдылған. 1887 чылның улуғ хырлас айының 11-ҷі кӱнінде аны Этнография пӧлиинде кӧргеннер, андадох Радлов Н. Катановты «чайалған паза ол тоғысха тимде кізіні» чіли командировкаа ызарға чӧпнең сыххан[33]. Радлов Катановха 1000 салковай пирерге сурыныснаң айланған, Іскеркі факультеттің деканы В. П. Васильев анзын чаратхан. 22 декабря 1888 чылның улуғ хырлас айының 22-ҷі кӱнінде Император чахиинаң кандидат Н. Ф. Катанов Сибирьзер паза Хыдатсар «учёнай пӧгінінең командировкаа ызылған». Олох чылның улуғ хырлас айының 8-ҷі кӱнінде Істіндегі киректер министерствозы Катановха азых лист пирген, анда МВД-ның ведомстволары кізілеріне паза учреждениелеріне ағаа тиксі саринаң хабазары кӧріл парған. Олох туста Николай Фёдорович пічік хоостыра Петербургктағы университеттің тоғынҷызы чіли саналған[34].

1889 чыл пасталчатханда Катанов Петербургтаң Омск, Томск паза Хызылчар городтарҷа тӧреен Асхыссар айланған. Анда чазы істезіг тоғыстарының ӧӧн базазын тимнеп салған. 1889 чылның кӧрік айының 7-ҷі кӱнінде Урянхай чирінзер парыбысхан, іди ол Туваны адаан. Тувазар чорых кӧрік айының 15-ҷі кӱнінең орғах айының 28-ҷі кӱніне теере 5½ айға узарадылған. Экскурсияларның тиксі чолы 700 вёрстча полған. Н. Ф. Катанов ӧӧнінде орыс садығҷыларның садығ факторийлерінде чуртаан, орыстарнаң чағын палғалыста полған тываларнаң чоох алысчаң. Прай 14 факторийде пол парыбысхан. Мында Катановтың этнограф чіли чайалғаны сығыс килген: чігленіске ағылбас ӱчӱн, пограничник заставазының тілбесчізі алай садығҷылар службазындағы писарь полчатханын чоохтаҷаң. Информаторларынаң чіптернең, кірпис чейінең, тамкынаң, карандаштарнаң паза андағох товарларнаң тӧленҷең. Іди ол улуғ чазы материалын (1122 сарын, 160 таптырғас, 15 нымах, 35 кип-чоох) чыып алған, информаторлар аттарын паза частарын пазарға чаратчаңнар, аның алнында пасха істезігҷілеріне анзыр идерге киліспеен[35]. Асхыссар айланғанда, Катанов 1890 чылның кӱрген айына теере чазы материалларынаң тоғынған. Іди «Урянхай чирінің очерктері» (2011 чылда ла чарых кӧрген) паза 1903 чылда чарыхха сыххан тыва тілінің грамматиказынҷа улуғ рукопись пол килгеннер. В. В. Радловха пічік хоостыра пілдістіг: Катанов кабинетте 8 час иртеннең 8 — 9 час иирге теере тоғынҷаң[36]. Чорыхчы тобырған сидіксіністері уғаа кӧп полған, Н. И. Веселовский пасхан:

Н. Ф. Катанов, асхынах ахчалығ полза даа, чорыхтарын апарча, пу сурығда ахчаа кӧрбинчеткен учёнай-чорыхчыларның санында, асхынах кізі ыраххы Востоксар чӧрген. Уламох чиит чорыхчы піске кӧп чапсых материаллар пирчеткенін пӧзік паалирға килісче…[28]

1890 чылның азығ-кӧрік айларында Катанов Кансктағы тайгазар тофаларларны істезерге чӧрген, аның соонда Хыдатсар парарға тимненібіскен. Синьцзянзар пастағы чорығы тың на маңнаныстығ полбаан: Урумчидегі хыдат ӱлгӱлері аны анаң андар позытпааннар, Пекиннең чорыхты чаратчатхан пічікті сурааннар. Россия хырығлары — Бахтызар — айланып, Катанов чазы материалларынаң тоғызын узаратхан паза Чугучактаң Кульджадағы орыс консульстволарынзар чаратчатхан пічікнең хабас пирерге айланған. 1891 чылның чайғызын хырығдағы Чугучакта иртірген, анда Николай Фёдорович ӧӧнінде хырғыстарның паза сарттарның пазылбин пӱткен чайаачызын істескен[37]. 1891 чыл тоозылчатханда ла ол орыс, хыдат паза маньчжур тілліг паспортты алған, хайзы Хыдаттың прай чирлерінҷе чӧрерге чаратхан. Урумчиҷе Хамизер чидіп, 1892 чылның кӧрік айында Катанов асхынах істезілген тӱрк тіллерінең айғас сыххан. 1892 чылның хосхар айында Асхыссар айланған. Хыдат чирінде ол 18 айҷа пол салған. Хосхар — чарыс айларында Минсуғ округының чирінде нинҷе-де экскурсия иртірібіскен[38].

К. И. Султанбаеваның кӧрізінең, Катановтың Сибирьҷе паза Туркестанҷа чорығы тузындағы чарыхха сыххан паза сығарылбаан материалларында мындағ істезіг кӧстеглерін кӧзіт пирерге чарир:

  1. Тӱрк чоннарының тілі паза аның чоохтағы аймах оңдайлары;
  2. Фольклор, аның жанрлары: нымахтар, кип-чоохтар, баснялар, алыптығ нымахтар, сарыннар, таптырғастар, сиспек-сӧспектре, чон танығлары;
  3. Киртініс, тӱрк чоннарының философия кӧрістері; сын сабланыс киртінізіне кӧрізі;
  4. Материальнай культура, чуртас оңдайлары, хоных ниме-ноолары, культовай ниме-ноолар;
  5. Чоннарның социальнай паза культура, товар-ахча палғалыстары;
  6. Чоннарның социальнай пӱдізі, устанызы, туғаннар, родтар-чоннар палғалызы;
  7. Чоннарның психология чардыхтары, кізілер аразындағы паза чоннар аразындағы палғалыстар[39].

Айланғаны

Н. Ф. Катанов А. И. Тихоновнаң хада

1892 чылның чарыс айының 14-ҷі кӱнінде Асхыстағы Петропавловскай тигірибте Н. Ф. Катанов Ефим Семёнович аҷазының ӧскірген хызы Александра Ивановна Тихонованаң хада (1875—1942) хоных ханғаннар. Асхыста тигіриб кинделері хайраллалбаан даа ползалар, «хоных хонғанының пічии» (орыс. «брачный обыск») халған. Ол чазындағы акт, хоных хонарға харығ нимес полчатханын таныхтапча (кӧзідімге, туған-чағыннар аразында хоных тӧстирін хайыстарчатхан), ідӧк хоных тӧстепчеткен кізілернің метрика паза биография танығларын кирче. Кибірли андағ пічіктер пасхазының хыринда асхынах хайраллалчалар[40]. Той илбек ирткен, аалчылар санында Катановнаң ынағ паза ағаа полысчатхан алтын аныпчатхан промышленник Петр Кузнецовтың Иннокентий паза Иван ооллары полғаннар; ідӧк Н. М. Мартьянов — Минсуғдағы музей директоры. Александра Ивановна Минсуғдағы гимназияны тоос салған, музыкаға чайалған кізі полған, рояльда ойнаан. Соонаң ол иріне тілбестеглер идерге паза выпискаларнаң хабасхан. Хада 30 чыл чуртап салғаннар, ирепчінің чалғыс Анна хызы (1901—1980) полған. Ол ӱгретчі полған. Ідӧк Катанов хада тӧреен Марияның Николай Тюнестеев оолғын ӧскірген. Ағаа фамилиязын пирген. Николай Катанов 1938 чылда атырт салған[41][42].

Наукалар академиязының паза Орыс география пірігізінің программазын толдырып, Н. Ф. Катанов ипчізінең хада 1892 чылның улуғ хырлас айының 22-ҷі кӱнінде Петербургсар айланған. Хада печатьха сығарарға тимнелген дневниктернің нинҷе-де томын, ідӧк соонаң наука тоғыстарында тӧстенген материалларны ағылған. Кӧп материаллар наукаа пастағызын на кирілгеннер, ол санда, тыва паза тофалар тіллерінің сӧстіктері паза грамматикалары. Катанов Турфанскай паза Хамийскай оазистернің уйгурлар диалекттерін істезерінде пастағҷы полыбысхан[43]. 2017 чылға аның тіл паза этнография материалларының улуғ чардығы чарыхха сығарылғалах полған.

Петербургсар айланып, Катанов Іскеркі факультетте татар тілінің лекторы поларға сағыс тутхан, че ол орын И. Н. Березиннің туғанына пиріл парған. В. В. Радловха пічіктерінде уйан чуртас оңдайлары паза ахча чидіспинчеткені кӧп пазылған (аарлығ тоннарын паза алтын гимназия медальын садарға киліскен)[Комм 4]. П. О. Рыкиннің кӧрізінең, Катанов ӱр нимеске наука-преподаватель киреен пу харахтаң кӧрбинібіскен, анзынаң Чон просвещение министерствозынзар позын Оренбург губерниязының, Сибирьнің алай Турскестан крайының училищелерінзер испектор тоғызына алардаңар айланызы чарыдылча. Пір чыл пазынаң 1893 чылның кічіг хырлас айының 9-ҷы кӱнінде В. В. Радловтың паза В. Р. Розеннің хабазиинаң Николай Фёдорович Казаньдағы университетте экстраординарнай профессор званиедегі преподаватель орнын алған. Пу должностьты алар ӱчӱн, 1893 чылның улуғ хырлас айының 10-ҷы паза 21-ҷі кӱннерінде тӱрк-татар словеснозының магистр степеньіне сыныхтағлар тудып, Катанов Казаньзар сығыбысхан[45].

Казаньдағы тус (1894—1922)

Чайаачы ӧзізі. Халых кирее (1894—1908)

Катановтар сӧбірезі 1904 чылда

1894 чылның кӱрген айының 12-ҷі кӱнінде Катановтар Казаньзар читкеннер. Анда істезігҷі 28 чыл чуртап салған. Ол тусха университетте іскеркі тіллерге ӱгредері санай тӧбін синде полған. Николай Фёдоровичке пу ӱгредіг-наука киреенҷе кӧстегні азахха турғызарға киліскен. Катанов, тізең, экстраординарнай профессор чіли ле факультатив курстарын хығырған. Тӱрчедең аның предметтері кӧп студенттернің хайиин тарт сыххан. 1894/1895 ӱгредіг чылында Н. Ф. Катанов тархын-филология факультедінде мындағ кустарны хығырған:

  1. Казаньдағы татарлар тілі (грамматика паза хығырығ);
  2. Тӱрк-татар чоннарны кӧрері (пурунғы паза наа тӱрк хазналарның тархыны, чоннарның чуртас оңдайлары, пасха хан кізілерінің тӱрктердеңер искіріглер);
  3. Тӱрк-татар литературазының тархыны (осман, чагатай, тиксі тӱрк);
  4. Тӱрк тіллерінің тиңнестірігліг грамматиказы[46].

Пазағы 1895/1896 ӱгредіг чылында Н. Ф. Катанов хоза араб паза перс тіллерінің курстарын хығырған, соонаң алтай тіллерінің, казах паза хырғыс тіллернің грамматиказын паза «Надписи на монетах Золотой Орды и надгробных памятниках Казанского и Булгарского ханств» спецкурстарын[47].

Казаньзар килгеннең 2 дее ай иртпеенде, Николай Катанов университет хойнындағы Археология, тархын паза этнография пірігізінің (ОАИЭ) хачызына табылған (8 апрельде 1894 чылда)[48]. Мында Катанов Пірігістің библиотеказын иптебіскен, «Известия» сығарызының редакторы полыбысхан, пастағызын на анда Пірігістің сан-пирістерін паза чыылығ протоколларын чарыхха сығар сыххан. Преподаватель паза Пірігістегі тоғысты пір саңай идерге маңнанмин, Катанов 1897 чылда аны хачы тоғызынаң позыдыбызарға сурынған, че 1898 чылда ол ОАИЭ-ның кнезіне табылған[49]. Пірігісте хада тоғынған кізілернең палғалыс ниик полбаҷаң, 1900 чылның кӧрік айының 19-ҷы кӱнінде В. В. Радловха ӧкпеленісте пасхан:

Археология, тархын паза этнография пірігізінің Чӧбі чарадығ алған — «Известияда» паза іскеркі тексттерні паза чарыхха сығарбасха, ол тексттернің тузазы чоғыл. <…> Соонаң, мындағы учёнайлар паза quasi-учёнайлар, профессияҷа историктер, пір дее исламны пілбинчелер, пасха хан тілі литература соонҷа кӧрбинчелер, удаа орыс таа соонҷа. <…> Чӧп іскеркі тексттерні чарыхха сығарарға чаратпиныбысханда, мин кнес паза араласчы званиезін суурыбысхам, че Тиксі чыылығ хатап мині хығырыбысхан паза киҷее пазох 1900—1902 чылларға кнеске тапханнар[50].

Университеттегі паза ОАИЭ-дағы тоғыстарға пастырып, Катанов позына хынығ хайдағ даа тоғысха чапсынҷаң. Ах-арығ Гурий братстводағы Наа молҷағны «Сибирь инородецтерінің тіллеріне» тілбестирінҷе Тілбестег комиссиязының тоғызына кірібіскен. 1907 чылдаң сығара Казаньдағы ӱгредіг округының Тілбестег комиссиязының кнезі паза Печать киреенҷе комитет кізізі полған[51]. Пу туста аны нинҷе-нинҷе хати Петербургсар инородецтер ӱгредиинҷе чыылығларға хығырҷаңнар, 1907 чылдаң сығара Оренбургсар инородецтернің школа ӱгретчілерінің чыылығларына чӧрҷең. Аннаң пасха, 1905 чылдаң сығара Катанов Казаньдағы город музейінің чӧбінің кізізі полған. 1917 чылға теере аның тархын-этнография пӧлиинең устаан, 1906—1912 паза 1914—1917 чылларда музей чӧбінің кнезі полған. Пірееде кӧп аймах тоғысха аарсынҷаң, А. Н. Самойловичке пічіктернің пірсінде пасхан:

Округтағы чарғыда мусульманнар печатьы киреенҷе тӧреміл кізізі полчам, анда тынағ, тус… ахча даа пирбинчелер. Ӱгредіг устағ-пастааның даа мині гражданскай киректернең позыдыбызар оңдайы чоғыл[52].

«Деятель» журналның тасты (3 № 1899 чылның кӧрік айына) Н. Ф. Катановтың сом портредінең хада

Н. Ф. Катанов сах чуртас ӱчӱн чӧрімде ӧткін араласхан. Аймах туста араласчы-марығҷы полған, (1896 чылның ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінең сығара), Казаньдағы сах чуртас пірігізінің сын (1897 чылның хандых айының 14-ҷі кӱнінең сығара), аарластығ паза чуртас тооза кізізі, ідӧк Аның Комитедінің кізізі паза хачызы полған. Ідӧк пірігіс хойнында тоғынған Всемилостивай Спас адынаң тигіриб старостазы полған. Изірткі суғлардаң тоғыр паза тархын кӧстегліг тоғыстарны «Деятель» журналда чарыхха сығарҷаң. Ӱр тус аның редакторларының пірсі полған, сах чуртас пірігізінің пазы А. Т. Соловьёвтың полысчызы полған[53].

Казаньдағы сах чуртас пірігізі хойнында Казаньдағы «Орыс собрание» пӧлік (КОРС) тӧстелген соонда, Катанов пу правомонархия пірігізінің киреенең айғас сыххан[54]. 1909 чылның азығ айының 4 (17) кӱнінде Казаньдағы «Орыс собрание» пӧлік чӧбінің кнезі А. Т. Соловьёвтың орынҷызына табылған, саблығ орыс почвовед Р. В. Ризположенскийнің орнына килген[55][56].

Социалистическай теориялар паза «наа» киртініс доктриналардаң тоғыр полып, нинҷе-нинҷе хати оларның пропагандистерін паза теоретиктерін хомайлаан, оларнын санында социалист-революционерлерге чағын полған саблығ татар кибелісчізі Габдулла Тукай (Абдулла Тукаев)[57][58], «ваисовецтер чӧрімінің» тӧстегҷізі Сардар Ваисов (аны Катанов «мусульманнар сектазына» кирген) полғаннар[59][60].

Волга-Кама крайындағы сын сабланыстығ киртініс миссиязына хозым иткені паза аны тиліткені алынҷа орында. Катанов «Инородческое Обозрение» редакцияның устағҷызы полған («Православный Собеседник» журналның приложениезі). Ол 1912 чылдаң сығара сыххан паза Россияның Европа паза Азия чардыхтарының инородецтерінің «амғы чуртазына» паза киртінізіне чарыдылған Казаньдағы духовнай академияның миссионер пӧлиинің печать органы полған[61][62].

Ӱгредіг, пірігістер паза халых тоғызы кӧп тее полза, Николай Фёдорович істезіг тоғызына тус тапҷаң. 1898—1908 чылларға ол 145 наука тоғызын (рецензия паза аннотация чох) чарыхха сығарыбысхан. 1896 паза 1899 чылларда Минсуғ округындағы пилтірлерде паза сағайларда экспедициялар иртірген. 1897 чылның сілкер — орғах айларында тептярьлар паза кряшеннер аразында чазы істезіглері апарған. 1898 чылның сілкер — орғах айларында Уфа губерниязынзар башкирлерні паза мишарьларны, пазох тептярьларнаң кряшеннерні істезерге чӧрген. Алғыда сан пирістер «ОАИЭ Известиелерінде» чарых кӧргеннер. 1909 чылның азығ айының 22-ҷі кӱнінде учёнай пір чӧптіг Археология, тархын паза этнография пірігізінің аарластығ кізізі полыбысхан[63]. 1900 чылда учёнай Бельгияда паза Францияда пол парыбысхан. 1909 чылның чайғызында Катанов тӧреен чирі Асхыссар халғанҷызын чорыхха чӧрген[64].

1904 чылға француз паза немец тіллерінең сығарылған тоғыстары хоостыра Катанов Лувенде Societe des sciences et lettres , Будапештте Ungarische ethnographische Gesellschaft, паза Гельсингфорста фин-угор пірігістері кізізі полған[65].

Катанов паза Казаньның музейлері

Казаньзар кӧс парыбысханда, Н. Ф. Катанов университеттің паза городтың музей киреенең айғас сыххан. Пурнада ол университеттің Отечествоведение музейі полған, аның чыындызына учёнай пірее Сибирьдегі хамнар ниме-нооларын пирібіскен, амғы туста олар университеттің Этнография музейінделер[66]. Соонаң ОАИЭ хоостыра орыс чис ахчалар чарыдарына тартылған, оларны чебоксар паза тетюш исправниктері ысханнар[67]. 1896 чылда Николай Фёдорович Пірігістің «айланызынаң» алынҷа сығарыста И. А. Износковтың нумизматика чыындызының чарыдии чарыхха сығарыбысхан[68]. Тӱрчедең аның хайиин тартхан Казаньдағы садығҷы В. И. Заусайлов, аның чыыныдызында 1907 чылға Волга-Кама регионның хола чӱс чылның ниме-ноолары прай орыс музейлердегізінең пір тиң полған. Катановтың паалиинаң, чыындыда тас чӱс чылының 5282 ниме ноозы, хола чӱс чылның — 1292, тимір чӱс чылның — 1417, 1639 керамика паза сӱлейке ниме-ноозы полған[69]. 1897 чылда Катанов ОАИЭ-ның музейінең устап сыххан. Аның чыындызы уғаа уйан синде полған: орын чохта, олар университеттің общежитиезі полған килістіре нимес коридорында полғаннар[70]. 1906 чылда Катанов Казаньдағы епархияның Тигіриб тархын-археология пірігізінің древлехранилищезін тӧстирінде ӧткін араласхан[71].

1905 чылның ӱртӱн айының 26-ҷы кӱнінде Казаньдағы город думазының чыылиинда Катанов Город музейінің чӧбіне табылған. 1906 чылның кӱрген айынаң сығара 1917 тоозылғанҷа, аның тархын-этнография пӧлиинең устаан паза ікі хати (1906—1912 паза 1914—1917 чылларда) Музей чӧбінең устаан, пуох туста казначей тоғызын апарған. Татар шамаильлерің чыып сыххан: пос ахчазына алған кӧп ниме-нооны ол тикке музей чыындызына пирібісчең[72]. Университеттегі паза Казаньдағы город музейінде алған пілістері Катановха 1912 чылда Казаньдағы духовнай академияның тархын-этнография музейін тимнебізерге оңдай пирген. Кӧп ниме-нооны ол пос ахчазына алҷаң, музейде фин-угор паза тӱрк чоннарының тархынынҷа паза этнографиязынҷа лекциялар иртірерге кӱстенҷең. Музей чыындылары библиотекада полғаннаңар, иң аарлығ экспонаттарны Катанов Казаньдағы город музейінзер пирібізерге кӱстенген[73]. 1918 чылда профессор Катанов университеттің нумизматика кабинедінең устап сыххан, чыындыларны иптеп салған, ол санда онар чыллар азылбааннарны[70].

Чайачыызының тӱскені (1909—1917)

Н. Ф. Катанов Казаньдағы университеттің профессорының сыйыхтығ вицмундирін кис салған. 1909 чылдағы сом

Катановтың прай даа биографтары таныхтааннар: XX чӱс чылның пастағы декадазы тоозылчатханда, наука кирее сині тӱс сыххан. Аның сылтаа — Казаньдағы университте паза ОАИЭ-да социальнай паза психология оңдайлары хомай полған. Учёнайның хызы А. Н. Катанова сағысха киргені хоостыра, 1894 чылдох университеттің профессуразының кӧп сабазы оларның аразында «инородец» пол килгеніне ӧрінмеен, анаң даа иртіре сағыстар тоғасханнар: «піссер тӱрчедең дикарьларны ыс сығарлар»[74]. Хормачы киректер дее полғаннар, оларның пірсі пастағы хакас хабарҷы паза халых кізізі Иван Барашков-Эпчелейнің сағысха киргенінде кӧзіділген. Пір хати Николай Фёдорович сӧбірезінең хада пароходнаң Астраханьға читіре парарға иткен, парар кӱнде, ипчізінең хызын каютада артыс салып, чарзар инібіскен. Пристаньда генерал-губернаторның канцеляриязының хайдағ-да пӧзік пастығы аны, носильщикке санабызып, полтинник пиріп, ағаа чемоданнарын апарыбызарға чахаан; учёнай тоғырланмаан. Кӱн ортызында Н. Ф. Катанов, профессор вицмундирін прай сыйыхтарынаң хада кис салған: чиновник аны танып салып чинінеңер паза званиезінеңер сурабысхан. Анын соонда Катанов позының узун регалиялар аттарын адап пирген. Чиновник, пыросынған соонда, ахчазын нандыра сурған. — «Хайди за, Сірернің превосходительстволарың. Мин аны сыннаң тоғынып алған», — нандырығ пирілген[75][74]. Позы Николай Фёдорович андағ киректерге хайығ айландырбин сыххан, че саңай оларнаң хыйа парар оңдайы чох полған[76].

Катановтың Казаньдағы положениезін аның биографы С. Н. Иванов піди кӧзіткен:

Казаньдағы университеттегі востоковедениенің чалғыс кізізі Катановтың профессиядағы наука сферазы чох полған, аның істезіглер кирексіністері аны тархын-филология факультедінде ибірчеткен профессорларға кирек полбааннар. Пӧзік паалалған учёнай Катанов хайди даа кирек нимес курстарны хығырҷаң, «экстраординарнай профессор званиедегі преподаватель» полчатханы аның наукадағы кӱзіне паза авторитедіне килістіре полбаан[77].

Петербургтағы университетте орын табылбаан ӱчӱн, Катанов Казаньда пол парған. 1893 чылдағы киректер ӱчӱн хомзынызы чуртас тоозаға чӱреенде халған. 1904 чылдох Э. К. Пекарскийге чазырбин пасхан: «Петербургта орын таппаам хайзы ориенталисттер кӱстенізінең»[77]. Столицадағы хада тоғынған кізілернең палғалыс уйан пол сыххан, Н. Ф. Катанов Петербургта пір дее ниме чарыхха сығарбасха сӧс пирген паза аны тудыбысханына даа кирек читкен[77]. Іди учёнай Россиядағы востоковедениенің иң улуғ кінінең тастыхти пол парған. 1907 чылда, тізең, В. В. Радлов Петербургта «Тӱрк племяларының чон литературазының кӧзідімнерінің» 9-ҷы сығарызында Катановтың материалларының ікі томын чарыхха сығарыбысхан, хайзылары оригинал тілінде паза Николай Фёдоровичтің тілбестеглерінде пирілгеннер. «Кӧзідімнерде» тывалар фольклорының аймах кӧзідімнері — 1410 ады, хакастарның — 1159 ады — паза карагастарның — 203 ады чарых кӧрген.

Арскай чазыдағы Духовнай академияның туразы. 1900 чыллардағы сом

1908 чыл соонаң Катанов наука істезіглеріне тартылбин сыххан, оларны тузалығ нимес паза кирек нимес кӧр сыххан ол. 1913 чылда Университеттің чӧбі тӱрк-татар паза фин-угор языкознаниезінің кафедраларында тӧреміл ординатуралар тӧстирге (Катановтың студенттері тӧреміл поларҷых) чаратпаан[78]. Киртінчеткен кізі полған ӱчӱн, Николай Фёдорович чуртастағы сидік тузын тигірибте иртерге ит кӧрген. 1906 чылдох ол Казаньдағы епархияның тигіриб тархын-археология пірігізіне кірібіскен[79]. 1909 чылда Таврическай учёнай архив комиссиязының сын кізізі полыбысхан[80]. 1911 чылның сілкер айында Казаньдағы духовнай академияның этнография паза тархын кафедразына марығда аралазарға чаратхан. Кафедра татарлар, чуваштар, марийлер, казахтар паза пасха чоннар аразында тӱрк тіллерін ӱгренерге паза миссионер киреен апарарға кӧріл парған полған[81]. Табығларда ӱннернің кӧп сабазын алған Николай Фёдорович устағҷы полған Е. Маловтың оппозициязына урунған. Анзы учёнайны сын сабланыстығ киртініске «объективнай кӧрчеткенінде паза анда араласпинчатханында» пыролаан. Святейшай Синод 1911 чылның чарыс айының 7-ҷі кӱнінде марығның салтарларын чох идібіскен паза устағҷыға Маловтың кізізі А. Михайловты чарат салған. Аның «сӧбіре сылтағлары хоостыра» ынабиныбысханда, синодтың кічіг хырлас айының 30-ҷы кӱнінде сыххан чахиинаң Катанов кафедра устағҷызына профессор званиеде нимес, че доцент чіли турғызылған[82].

Н. Ф. Катанов духовнай академияда Поволжьедегі Алтын орда тузындағы христанство тархынынҷа паза «Ортын Азиядағы паза Монголиядағы V—XI чӱс чыллардағы несторианство тархыны» курстарны хығырған, ідӧк татар тіліне ӱгреткен. Студенттерге Катанов «Хысхаҷах татар-орыс сӧстігін» паза татар хрестоматиязын сығарыбысхан. Ідӧк академия музейінең устаан паза «Инородческое обозрение» сығарысты тӱзеткен[83]. Катановтың академиядағы тоғызынаңар мындағ танығлар пар:

Ӱгредіг кирее тіріг чоохтазығ оңдайынаң иртчең, кӧзідімнерге позы кӧрген инородецтер паза оларның тіллері алылҷаңңар — тіріг алай ӧліг, наа алай иргі, чон алай кинде[84].

Катанов улуғ киректер ит салған даа полза, 1913 чылда ағаа Академияның ординарнай профессоры атты пирерге ынабааннар, аны ол 1915 чылда ла алған[85].

1909—1916 чылларда Катанов 11 ле тоғыс чарыхха сығарыбысхан, ӧӧнінде — татар тілінеңер заметкалар. ОАИЭ-дағы тоғыста салбыр тудын сыххан: занятиелерні иртірҷең, «Известие» сығарызын тузында сығарбаҷаң, нинҷе-де комиссия санынаң сығыбысхан[86]. 1914 чылның кӧрік айының 19-ҷы кӱніндегі табығлар суум-саамнаң тоозылғаннар: Николай Фёдоровичті Пірігістің ахчазын хорадыбысхан ӱчӱн пыролааннар. Анзын сағынып алғаны азыл парған, че Катанов Пірігіснең пір дее кирек апарбиныбысхан. Тӱрчедең позының улуғ библиотеказын тӱрк премьер-министрі Хильми-пашеге садыбысхан[87]. Библиотекаа 22 тілліг 7325 том кірген, аның паазы 3000 алтын лирге читкен[88][Комм 5].

Библиотеканы садыбысханы Катановтың кӧңніне хомай теел парған. Пастағы тилекей чаа пасталған соонда, академияда паза университетте (асхынах арах) ӱгредіг кирее ағаа кирек полған. Духовнай академияның ӱзінҷі курстағы студенттеріне «аймах инородецтер тіллерінде» евангелие тексттерінің хрестоматиязын тимнеен[90]. Пу тоғыс 1917 чылдағы киректернең тохтадылған.

Совет Россиязының чуртазы паза кирее. Ӱреені (1918—1922)

Пір туста чуртаан паза чағын кізілернің халған сағыстарынаң, Катанов политикадаң ырах кізі полған, позының кӧрістерінең чон алнында ӱлеспеҷең. 1917 чылдағы киректер Катановтаң хыйыстыра парыбысханнар, че аның профессияҷа тоғызы алғыдылған[91]. 1917 чылның чарыс айында Казаньда Алтынзархы-іскеркі археология паза этнография институды азыл парған, ол демократия пастағларында пӱлірілген, ректоры табылҷаң паза устағ-пастағда студенттер аралазарға кирек полғаннар. Преподавательлер университеттең полғаннар, занятиелер иирде иртчеңнер[92]. Николай Фёдорович археология пӧлиинің деканына табылған, Алтын Орда тархынынҷа, , Поволжье источниковедениезінҷе, іскеркі нумизматикаҷа паза іскеркі хронологияҷа лекциялар хығырҷаң. 1919 чылның сілкер айында институтта Іскеркі пӧлік тӧстелген, анынаң Катанов устап сыххан. 1921 чылда институт Іскеркі академияа айландырылғанда, Катанов аның штадында халған. Іди, совет ӱлгӱзі чарлалғанда ла, Катанов прай кӱзінең пілістер-талааның чуртасха кир полар оңдайлығ пол парған[93]. Археология институдынаң пасха, Пӧзік чон ӱгредии институдында, чуваш педкурстарында ӱгреткен, ідӧк Пӧзік іскеркі музыка школазында, хайзында «тӱрк-татар чоннарының сарыннар чайачызын» хығырған. 1919 чылнын азығ айының 15-ҷі кӱнінде Катанов тиксі Россиядағы марығҷа Казаньдағы университеттің профессорына табылған, 1921 чылның орғах айының 1-ғы кӱнінде пу званиеде аны чаратхан РСФСР-ның просвещение чон комиссариады[94]. 1919 чылның кӱрген айының 17-ҷі кӱнінде Археология, тархын паза этнография пірігізінің пастағы нааҷылалған чыылиинда Катанов аның Чӧбінің кнезіне паза кізізіне табылған[95]. 1919 чылның кӱрген айының 31-ҷі кӱнінде университетте Николай Фёдорович тархын-филология факультедінің іскеркі пӧлииндегі организацияҷа комиссиянаң устап сыххан. 1918 чылдаң сығара нумизматика кабинедінең устап сыххан паза ЧК-даң алылған алтын паза кӱмӱс ахчаларны айландырып алған. Гражданскай чаа тузындағы ӧзӧгіс чылларында сӧбіре кирексіністерін толдырар ӱчӱн неделяда 47 час ӱгредерге килісчең[93].

Н. Ф. Катановтың Арская сыырадындағы хумартхы тазы. Кистінде — Ярославскай чудотворецтер тигірибінзер ізік. 15 ноябрьда 2014 чылда

С. Н. Ивановтың чооғынаң, 1918 чыл соонаң «Катанов пазох наука істезіглеріне тартыл сыхча»[96]. Ӱгретчі, организатор, наука-істезіг тоғызын апарҷаң айланыстар аны аар сағыстарынаң сығарыбысханнар. Ӱс чылға (1918—1921) — изелісте паза гражданская чаа тузында — Николай Фёдорович алнындағы 8 чылға пасхан материаллар санын чарыхха сығарыбысхан. Оларның санында Археология институдындағы лекция курстарының маериалларынҷа «Іскеркі хронология» (240 страница). 1920—1921 чылларда Казаньда «Восток чоннарының культуразының кӧзідии» ирткен, аны тимнеен комиссияа Катанов кірген. Ол іскеркі тимір ахчаларның хысхаҷах чарыдиин тимнеп салған. Тархын-филология факультедінде аның ӱгренҷізі хайдағ-да тус полған М. В. Нечкина, ол дневникте паза хада пазысхан пічікте пірее танығларны артыс салған[97].

Катанов совет тузындағы чуртас оңдайларын хыйыстыр полбаан — одың чарҷаң, кӧп час теестерде турҷаң; Казаньдағы учреждениелернің прай даа тоғынҷылары ибдегі хоныхта айғасчаңнар, Катановтың позының ӱӱчігі полғанох. 1921 чылға чахсы арах чирзер кӧсчең сағыстар кір сыххан: аны Баку, Танкент, Владивосток паза Хызылчар городтардағы университеттерзер хығырғаннар. Кӱскӱде учёнай чох чуртасха паза аар тоғысха (ол санда чирдегі) сыдабин, салғын ағырыға хаптырған. Наа 1922 чылға ағырин-кӧӧлҷе азахха тур сыххан, че іріңніг ӧкпе ағыриин хыптырып алған. Аар чадып, Катанов 1922 чылның азығ айының 11-ҷі кӱнінде Сарансктағы чир-суғ ӱгренҷең пірігістің чӧбіне пасхан, анда ол істезіглер программазын чарыт пирген[98]. Кӧрік айының пастағы кӱннерінде хазии уламох уйан полыбысхан (табырах кӧксӧ ағырии азыл парған), Аны Шамовскай имнег туразынзар апарыбызып, табырах операция идібіскеннер, че орай полған. 1922 чылның кӧрік айының 10-ҷы кӱнінің хараазына Н. Ф. Катанов 59 частығда ах чарыхтаң парыбысхан [99][Комм 6]. Ӧлімі сивдетельствозынҷа Казаньдағы Кремльнің чиріндегі Спас-Преображенскай монастырьның оградазында сӧӧгі чатча. 1928 чылда монастырь изелген туста горисполком сӧӧгін Арскай сыыратсар кӧзірерге чаратхан, анда сӧӧгін Катановтың пастағы ӱгретчілерінің пірсі Н. И. Ильминскийнің оймағынаң ырах нимес чыып салғаннар[99]. Ідӧк версия пар, аның хоостыра Арскай сыыратта кенотоф ла пар, хайзы 1972 чылда учёнайның 110 чазына турғызылған, сӧӧгінің сын чатчатхан орны хаҷанох чіт парған[55][101]. 2023 чылда А. С. Нилогов Татарстан Республиканың Хазна архивінде хайраллалған Н. Ф. Катановтың ӱреенінеңер акт пічиин чарыхха сығарыбысхан (335 № 9 мартта 1922 чылда). Ол кӧрік айының 9-ҷы кӱнінде ӱреенін, ідӧк профессорны пастабох Арскай сыыратта чыып салғанынаңар киречілепче. Нилоговтың сағызынаң, амғы хумартхы тазы кенотаф полчатханы теені, иң асхынах, эксгумация, чарғы-имҷілер экспертизазын паза Катановтарның ир саринаң туғаннарының гететика істезіглерін кирексіпче[102].

Кізі

Хылии паза хылынызы

Катановтың хылии паза хылынызы гимназия чылларындох салыл сыхханнар. Ол тустағы сидік чыллар чуртазында іс артыс салғаннар. Аның тузындағы кізілернің сағыстарында Николай Фёдоровичтің амыр, сыдамах хылыхтығ полғаны халған. Учёнай паза преподаватель чіли ол хатығ полған. А. А. Ярилов аны «істінде нымзах чӱректіг, позына чылығ айланысты тілеен» чіли сағысха кирген. Записка кинделерінде паза дневниктерінде оох хорадығлар таныхталғаны, 1—3 ахчаны даа, аның сибер тудынғанын кӧзітче, че полызығ сурған хада тоғынған кізілерге чабы чох хабасчаң[103]. Аның тузындағы кізілер ідӧк олаңай чуртаста аның ниик паза нымзах хормачы хылиин даа таныхтаҷаңнар[104].

Катановтың тоғысха кӱзінеңер паза чайалғанынаңар М. Пинегин таныхтаан. Анда Печать киректерінҷе ӱр нимеске комитедіндегі тоғыс тузынаңар чоох парча. Пинегиннің чӧбінең 1906 чылда цензор полыбызып, Катанов чыл сай чарадыға татар издательлері пирчеткен 500-тең тӧбін нимес рукописьтер кӧр парыбысчаң, аннаң пасха чыл сай губернаторның канцеляриязынаң, жандарм устанызынаң, чарғы киректерінең паза пасха кірчеткен пічіктерні (араб, пер, чагатай, сарт паза пасха іскеркі тіллернең пазылған алтоннаң асхынах нимес страница). М. Пинегиннің киртіндіргені хоостыра, Катанов 50 запад паза іскеркі тіллернең тоғын полған[105]. (Пірее мемуарларда паза оларға тӧстенчеткен публикацияларда Катанов пілген тіллер саны 114-ке читкен[74][106].) Цензор тоғызынаң ол 1916 чылда ла позыдылған.

Николай Фёдорович литератураа паза искусствоға тартылбаан даа. Пос библиотеказында хоос литературазы чох полған, театр-концерттерге чӧрбеҷең: ӧнетін литератураны паза тархын источниктерін позы пілчеткен тіллерде ле хығырҷаң[107]. 1888 чылдаң сығара коллекционер киреенең айғас сыххан. Казаньдағы антикварларда паза иргі ниме-ноолар сатчатхан кізілерде тӧреміл пол парыбысчаң. Чыыпчатхан ниме-ноолары тӱрк чоннарының тархынынаң, этнографиязынаң паза археологиязынаң палғалыстығ полғаннар, олох туста прай чыып алған ниме-нооларны Катанов тикке музейлерге пирібісчең. Іди, Казаньдағы университеттің музейінде Сибирьдегі хамнарның кибірлерін иртірҷең чыындызы, ол санда пычахтар паза бубеннер пол килгеннер[108]. Іскеркі нумизматиканы уғаа чахсы пілген, аның тузындағы кізілер санаҷаңңар: Казаньдағы музейлернің чыындыларын Николай Фёдорович ле чарыт поларҷых[109]. Татарстан Республиканың Национальнай музейіндегі амғы чыындыларында, И. Р. Газизуллиннің сананыстарынаң Катанов пирген 1790 ниме-ноо орныхча[110].

Катанов Казаньдағы саблығ коллекционер, профессор Н. Ф. Высоцкийнің «тархын-археология музейін» істескені танығлығ полча. «Позымның саринаң сағынчам, — Н. Ф. Высоцкий 1908 чылда таныхтаан, — чыындымны чарыт пирген ӱчӱн профессор Н. Ф. Катановха алғызымны читірерге»[111].

Катанов политика, наука ӱзӱріглерінде аралазарға хынмаҷаң. К. В. Харлампович сағысха кирген:

Литература, чоохтағы даа таластарға хаҷан даа кіріспеҷең. Аны пыролапчатсалар, ол сым полҷаң алай чарасчаң, изі чох пол парған киректе должностьтаң хыйа парыбызарға даа тимде полҷаң[87].

Ӱгредіг паза ӱгретчі кӧрістері

Катановтың ӱгретчі кӧрістері К. И. Султанбаеваның нинҷе-де сығарызында ӧнетін кӧрілгеннер. Істезігҷінің кӧрізінең, Катановтың ӱгретчі кӧрізін аның позының опыдынаң паза «инородецтернің» ӱгредиине кӧрізінең чарбин кӧрерге кирек. Аның «инородец» сурыға кӧрізі сыхханынаң на нимес, ідӧк ол ӧскен социальнай паза культура аразынаң палғалыстығ. Русификация саринда полып, аның тӱрк чоннарына чахсы идерін санап, инородецтерні Европа культуразына паза цивилизациязына тартарға хабасчатханы ағаа аарлығ полған. Ӱгредіг киреенде ол миссионерлер педагогиказының сағыстарына тудынҷаң, оларның хоостыра пастап чонның тілінің, этнографиязының, тархынының паза психологиязының оңдайларын ӱгренерге киректеен. Аймах чоннарны тиксі саринаң істезерге кирек, тархын-культура палғалыстарын санға аларға кирек. Инородецтер ӱгредиинде Катанов ӱгретчее ӧӧн рольны пирген. Аның кӧрізінең, ӱгретчі пурнада чоннаң поларға, наука саринаң тимде поларға кирек, миссонерлер, тізең, пірееде пасталығ тигіриб-приходской училищені тоосхан полҷаңнар. Андағ ӱгретчі тілні ӧтіре пілерге, чоохта паза пічікте школа материалын наука тілінең пирерге кирек полған[112].

Ӱгретчі киреенең айғас сыххандох, Катанов ікі пірге пӧгін турғысхан: тӱрк істезіглері наука синінде поларға киректер паза Россия тюркологтарын ӧнетін тимнирге. Наа ла преподаватель полыбысхан Катанов ӱгретчі киреене археология, тархын, этнография паза фольклор танығларын кирҷең. Оларны литературада ла нимес, че позының чорыхтарында «кізілернең» алҷаң. 1915 чылға теере Катанов экстраординарнай профессор полған, аның курстарына хайди даа чӧрерге киректелбеен, аннаңар студенттернің хайиин тартар ӱчӱн алынҷа тоғыс апарарға киліскен[113]. Катановтың ӱгретчең оңдайыңар аның тузындағы кізілернің нинҷе-де танығ халған. Іди, Н. А. Васильев таныхтаан:

Н. Ф. Катановтың лекцияларына кӧп нимес востоковед-тюрколог чӧрҷең. Пастағы курста Кожевников паза Ивановский арғыс-юристтердең Катановтың лекцияларына чӧрерге итчеткенін ис салғам; олар ӧнетін нимес аның частарына кір парып, асхынах чоннығ аудиторияда хынып истіп одырғанынаң ӱлескеннер. Оларға Николай Фёдоровичтің олаңай тілнең, тирең чарытханы паза полған на теманың пілдістіг полчатханы хайхатхан. Аны искеннернің сурығларына туртухпаҷаң. Олаңай чуртастағы сӧстернең тузаланып, ол сӧстернің параллельлерін адаҷаң, сынап таа сӧстің культуразы кӧзіділҷең, санскрит тӧстіктерінең пасти Подмосковьедегі чонның чооғына теере[114].

Лекциялар улуғ нимес аудиторияда хығырылҷаңнар, анда учёнай чыып алған араб пічіктіг тастар турҷаңнар. Студенттернің сағысха киргені хоостыра: «…чооғы пос оңдайынҷа урылҷаң, сіліг, улуғ салғахнаң килҷең, чазыдағы торғаа тӧӧй халсарығ чіли, хайда ирткен аның олған тузы»[115]. Н. В. Чеховтың танығларынаң (Катановха сылтанча), Николай Фёдорович «студенттерзер айланып, оларнаң сурҷаң: „Орыссар ба?“. Чарасчатхан нандырығ алған соонда, тіҷең: „Андада, сірер 25 татар сӧзін пілчезер“. Кӧзідімге орыс тіліне кірген пірее татар сӧзін алчам, кӧзідімге — „башлык“, анаң аны ӱзӱр сыхчам тіп „баш“ — пас, „лык“ суффикс пірее ниме кирілчеткен нимені таныхтапча»[113]. К. И. Султанбаеваның кӧрізінең, аның ӱгретчі тоғызының ӧӧн дидактика принциптері полғаннар:

  1. лингвистика единицазының синтез паза анализ принцибі;
  2. исчеткен кізінің тӧреен тіліне тӧстеніс;
  3. ӱгретчеткен кізінің тіл оңдайларын сизінерін тилітчең принцип;
  4. чуртастағы кӧзідімнерге тӧстеніп ӱгретчең принцип;
  5. тілні пілчеткеннерні улуғлап, чахсы салтарға киртініс принцибі;
  6. Тӧӧй пілістер облазынаң материалларны алар принцип[113].

Наука ис-пайы. Историография

«Урянхай чирлерінің очерктерінің» тасты — Тувазар 1889 чылда чорыхха чӧрген дневниктің пастағы сығарызы (Кызыл, 2011)

Катановтың иң тың хайиин тартханнар этнографиянаң фольклористика паза тӱрк тіллерінің тиңнестірігліг істезіглері. Специалисттер Катановнаң Радловты тіл істезіглеріндегі тиңнестірігліг-тархын методтарының тӧстегҷілеріне санапчалар. Катанов гимназия чылларында тимнелген «Хысхаҷах сағай-орыс сӧстігіне» 3090 тиксі тузаланылчатхан сӧс кірген, аның материалларына 1953 паза 2006 чылларда сыххан хакас-орыс сӧстіктеріне тӧстенгеннер[116]. Катанов-тіллер істезігҷізі іскеркі тіллерні істезіп, ідӧк хакастарның, тываларның, карагастарның, сарттарның, уйгурларның паза Ӱстӱнзархы Сибирьнің, Іскеркі Туркестанның пасха чоннарының фольклорын чығҷаң. Полған на искірігні пічікке иптеп кирҷең[117].

1921 чылда Н. Ф. Катанов пос холынаң чарыхха сығарған тоғыстарының изерізін тимнеп салған. Андар 380-ҷа библиография единицазы кірген. А. Каримуллиннің сананызынаң, тізең, пеер ідӧк 900-че пасхан аннотацияны, рефераттарны, рецензияны кир саларға кирек. Ол пӱдірген каталогтарда паза указательлерде 7 муңнаң асхынах нимес Европаның паза Азияның кӧп тіллерінде сығарылған кинде ады санға алылған[118]. Аның рукописьтер ис-пайы толдыразынаң чарых кӧрбеен, ағаа хоза читіре ілезіне сығарылғалах. Татарстанның Национальнай архивінде ле Катановтың пос чыындызында 551 кирек хайраллалча, андар пічіктер пазысханы, газета киректері паза пасхазы кірче. Андох библиотеказының халғаны хайраллал халған — 471 единица, ӧӧнінде ӱгредіг литературазы паза араб, перс паза тӱрк тіллерінің сӧстіктері[119]. Учёнайның аймах кирекнең айғасханынаң палғалыстығ пічіктер тиксі Россияҷа паза хырығ озаринзар тарап парыбысханнар.

Г. Ф. Благованың кӧрізінең, Катанов В. В. Радловтың турыстығ ӱгренҷізі полған, ӱгретчізінің тӱрк чоннарының тіл, чон словеснозы, этнографиязы материалларын чыған тоғызын узаратхан[120]. Катанов ӱреен соондох, ӧӧн паза Казаньдағы ис-пайы ӱзӱрілген. В. А. Гордлевский, А. Н. Самойлович, Н. М. Покровский, К. В. Харлампович паза пасхазы толдыра некрологтар чарыхха сығарыбысханнар. Ол публикацияларда чуртас чолының танығлығ киректері паза учёнайның ӱгредіг паза наука тоғызы, ідӧк Николай Катановтың тюркология ис-пайының аймах аспекттері чарыдылғаннар. В. А. Гордлевский «Н. Ф. Катановтың хумартхызына» некрологта аның ис-пайын киктеен:

Катанов пасхазы пасханын на алып алған, позы чайаан, чайаачы чардығы аның чоғыл<…>. Чітіділбеен тастарны тюркология туразына салған ол, че, хайди османнар тіпчелер, «полған на тастың пос орны». Востоковедение историгі ӱр апарылған, чабы чох, тіллерҷе улуғ паза чахсы материалны кирген тоғысты, Катановтың алнында асхынах істезілгенін, паалап полар[121].

Катанов ӱреен соонда, ӱлгӱ кӱстенізінең аның ады паза наука-халых кирее хомай паалал сыххан. 1924 чылда «Археология, тархын паза этнография пірігізіндегі черносотеннай элемент группировказынаңар» искіріглер кірчеткенде, ОГПУ-ның Татар пӧлии К. В. Харламповичтең, И. И. Сатрапинскийнең, С. П. Шестаковтаң, В. Ф. Смолиннең, С. И. Порфирьевтең, Н. В. Никольскийдең паза И. М. Покровскийдең тоғыр киректер азыбысхан. Олох туста И. М. Покровскийнің Н. Ф. Катановтаңар статьязы (некрологы) «халғанҷы актта» «Пірігіс чӧбінің (Археология, тархын паза этнография пірігізі) киреенде ӧӧн рольны ойнапчатхан миссионерлер тенденцияларының кӧзідімі» чіли адалған. Ол тусха ӱреен Катановтың ады, «саблығ миссионер» чіли, пірігістің паза «Казаньдағы университеттің хойнындағы Археология, тархын паза этнография Известиелерінің» контрреволюция киреен киречілиріне тузаланылған[122].

Андағ даа полза, Катановтың тоғыстарына сын паалағ пазағы чыллардағы кӧп сығарыстарда чарых кӧрген[123]. 1930—1950 чылларда кирек пасха пар сыххан, Катановтаңар сығарыстар нинҷе-нинҷе хати хызырыл парғаннар, тӧреміл сығарылчатхан печатьта «иргі режимнің учёнай холобы» («Красная Татария» газета 1933 чылда) оңдайынаң алай «наукадағы реакционер» («Учёные записки Хакасского научно-исследовательского института языка, литературы и истории», 1951 чыл) инвективтер тоғас сыхханнар. Катановтың наукада ахталғаны 1958 чылда пастал сыххан, андада «Казах ССР-ның Наукалар академиязының вестнигінде» С. Е. Маловтың ӱреен соондағы статьязы чарых кӧрген (аның материаллары 1922 чылға теелгеннер), Ағбанда учёнайны сағысха киргені хоостыра, ол санда хызы Анна Николаевнаның, чыынды чарыхха сыххан. Катановтың 100 чылына аның чуртас чолын саблығ тюрколог С. Н. Иванов тимнеп салған. Хоза искіріглер киріліп, 1973 чылда чарыхха сыххан. Хакас учёнайлар, саблығ чир-суғҷызының ис-пайын тимнеп, ӧткін тоғыс апарғаннар. 1997 чылда аның «Автобиографиязы» чарыхха сыххан (1894 чылға читіре иділген), Венгеровтың сӧстігінде тузаланысха сығарылған.

Катановтың ис-пайына хатап айлан сыхханнар 2000 чылда. Андада Анкарада Катановтың сойан тӱрктерінеңер таллама статьяларның ӱс тілліг чыындызы чарыхха сыххан. 2003 чылда кибелісчі А. Преловский «XIX чӱс чылның сойан тӱрктерінің фольклоры» 2 том киндезін чарыхха сығарыбысхан. Ол пӱкӱлеезінең «Образцы народной литературы тюркских племён» тоғыста чарыхха сыххан Катановтың материалларына тӧстенген. Пастағы томда Преловскийнің килебіс оңдайынаң тілбестеглері иділген, ікінҷі томға теелбеен проза материаллары кирілгеннер.

2004 чылда Н. Ф. Катановтың адынаң Хакас хазна университедінде «Избранные труды о Хакасии и сопредельных территориях» чыынды тимнелген (тимнеен Угдыжеков С. А.), андар тюркологтың хакас этнографиязынаңар ӧӧн тоғыстары кирілгеннер.

2011 чылда ла 1889 чылда Тувазар чорыхтың дневниктері чарыхха сыхханнар. Авторның печатьха тимнелген оларның рукописьтері Петр Великийнің адынаң Антропология паза этнография музейінің (Кунсткамера) архивінде хайраллалғаннар[124].

2005 чылда Казаньда Р. М. Валеевтің паза В. Н. Тугужекованың кӱстенізінең (Хакасияның тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институды) «Н. Ф. Катановтың ис-пайы: Евразияның тӱрк чоннарының тархыны паза культуразы» чоннар аразындағы семинар иртірілген. Аның салтарынҷа тоғыстар чыындызы (2006 чылдағы) паза ӧменең тимнелген «Н. Ф. Катанов и гуманитарные науки на рубеже веков» наука биографиязы чарыхха сыхханнар. 2000 чыллырның ікінҷі чардығында Казаньда историк И. Е. Алексеевтің нинҷе-де киндезі паза статьязы чарых кӧргеннер, хайзында Сах чуртас пірігізі киреене алынҷа хайығ салылған. Істезігҷі Катановтың «либеральнай» тіп политика кӧрістерінің киречілелбееніне хайығ тартча, кӧп танығлар учёнайның консервативнай сағыстарын таныхтапчалар[58].

1920 чылларда Карл Менгес Катанов чыып алған Іскеркі Туркестандағы тексттер чыындызының архивіне читкен. Аның тиксі улии 2384 рукопись страницазы полған. Істезігҷі Пруссия Наукалар академиязының изданиелерінде чарых кӧрген тексттерні таллап алған. 1933 чылда 33 фольклор текзі чарыхха сыххан, че Менгестің Ӱзінҷі Рейттең эмиграциязы соонаң тоғыс ӱрге турыбысхан, итсе, 1936 чылдох ікінҷі сығарызы (Менгестің библиографиязынаң хада) Дьёрд Хазаи редакциязында анонсха пирілген полған. 1943 чылда паза 56 текст 100 экземплярда чарыхха сыххан. Менгестің ады изданиеде адалбаан, Катанов иділген тоғыстың авторы чіли предисловиеде адалған. 1954 чылда Менгес фольклор тексттерінің ікі томына сӧстікті чарыхха сығарыбысхан. 1976 чылда ГРД-ның пурунғы тархын паза археология институды ікі сығарыстың Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan aus dem Nachlass von N. Th. Katanov фототипическай сығарызын ит кӧрген [125].

Западтағы историяграфияда Н. Ф. Катановтың тоғызы хайыға алыл сыххан 2000 чылларда. Р. Джерасинің монографиязында Катановтың опыды чапсых олох туста руссификацияда типичнай тіп кӧзіділген; кізі полғаны паза профессия кирее араластырылған[126]. «Инородецтерні» русификацияа паза христианизацияа тартханнарның санына киріп, істезігҷі Заки Валидинің сағысха кирген пічіктеріндегі Катановтың сӧстерін пирген [127]:

Моолларның паза іскеркі тӱрктернің аразында востоковедение чолына ӱс кізі кірген — Доржи Банзаров, Чокан Валиханов паза мин. Полғаны ла позын пӱкӱлеезінең орыс литературазына чарытхан. Мин хамнарға киртіністең хыйа парып, христианин полыбысхам, наука службазын апарчам. Чоканнаң Доржи арағадаң ах чарыхтаң парыбысханнар, 35 часха даа читпин, орыс коллегаларыбыс, изірткідең пасха, пір дее нимее ӱгрет полбааннар. Син мында тӧртінҷі кізі поларзың, че сизіктіг пол. Мин тӧреен паза ӧскен культура аразы, мусульманстводағы чіли кӱстіг нимес, чоныбыстың чуртас оңдайы ӧзелістіг, орыстар арызында даа піссер пасхаларзар чіли кӧрчелер[128].

Агнес Нилуфер Кефили монографиязында 1910 чылдағы медресенің наа методтарына ӱгредіг пособиелері хоостыра Катановтың цензор тоғызының кӧзідімнері пирілгеннер. Максудинің паза Кариминің тексттерінің кизектерін киктеен ол, хайзында Адамнаң Ева Мекка хыриндағы чирде чуртааны, Адам Индияда чатчатханы таныхталған. Іди пу пособиелерні улуғ класстар ӱгренҷілеріне ле тузаланарға чарадығ алылған, ол тусха олар орыс тілінең Европа наукаларының курсын иртібіскен полчалар паза «критическай кӧрістіглер»[129].

Хумартхызы

Николай Фёдорович Катановха Ағбандағы хумартхы тас. 2007 чылда азылған
Файл:Памятник Николаю Федоровичу Катанову-Аскиз-2022.JPG
Асхыс аалдағы хумартхы тас, 20 майда 2022 чылда азылған

1987 чылның ӱртӱн айының 28-ҷі кӱнінде Асхыстағы ортымах школаның хойнында Н. Ф. Катановтың адынаң Асхыстағы халых чир-суғ ӱгренҷең музей тӧстелген (амғы — Н. Ф. Катановтың адынаң Асхыс аймаандағы чир-суғ ӱгренҷең музей). 1994 чылның орғах айының 10-ҷы кӱнінде Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбінің паза Министрлер Чӧбінің Президиумының чарадиинаң Н. Ф. Катановтың ады Хакас хазна университедіне пирілген. Олох чылда республиканың Ӧӧркі Чӧбі Н. Ф. Катановтың адынаң Хазна сыйиин тӧстебіскен. Анынаң саблығ учёнайлар сыйыхтатчалар. Олох тустаң сығара Катановтың адынаң ХГУ-да «Катановтың хығырығлары» иртчелер[130].

1996 чылдаң сығара Хакас Республиканың Министрлер Чӧбі 5000 салковайға тиңнелчеткен суррогат ахчазын сығарыбысхан, банкнотаның арған саринда учёнайның портреді кирілген ӱчӱн, олар чонда «катановка» адал парғаннар[131].

2005 чылда Казаньдағы Катанов чуртаан Школьнай переулок Катановскай адал сыххан (революция алнында пічікте нимес ол іди адалған полған)[Комм 7]. «Чоннар аразындағы пос алынҷа сах чуртас ассоциациязы» (МНАТ) городта ідӧк Катановха хумартхы тас турғыс саларға, туразын иптебізерге, анда «Сах чуртас музейін» идібізерге чӧпнең сыххан[55]. 2007 чылның чарыс айының 26-ҷы кӱнінде Ағбанда В. И. Лениннің проспектінде (Н. Ф. Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің хыриндағы скверінде) Катановха Хызылчардағы скульптор Константин Зиничтің хумартхы тазы турғызылған. Учёнай тиксі пӱдізінең хола иділген, холында кинделіг. Хумартхы тас Хакас пічии паза культуразы кӱннерінің халғанҷы пайрамнығ чардығында азылған[130]. 2011 чылның орғах айының 9-ҷы кӱнінде Хакас Республиканың Правительствозының 507 № «2012 чылны Хакас Республикада Н. Ф. Катановтың чылы тіп чарлирынаңар» чарадии алылған, анда «Хакас Республиканың культуразының паза науказының тилізіне хозым иткен востоковед-тюрколог Николай Фёдорович Катанов паза аның наука кирее» таныхталча[133]. Олох чарадығнаң «2012 чылда Хакас Республикада Н. Ф. Катановтың чылын иртірер мероприятиелер планы» алыл парған[6]. 2022 чылның сілкер айының 20-ҷі кӱнінде Асхыста, андағох аттығ суғ хазында, орындағы устағ-пастағ туразынаң тоғыра, Н. Ф. Катановха чарыдылған хумартхы тас пайрамни азылған[134].

Н. Ф. Катановтың ӧӧн тоғыстары

Толдыра арах библиографиязын кӧр.: Научное наследие

. Хакасский гос. университет им. Н. Ф. Катанова. Архивировано 17 Азығ айы 2015 года.

  • Отчёт о поездке в Восточную Сибирь, Монголию и северный Китай в 1890 и 1891 гг. // Живая старина. — СПб., 1892. — С. 111—122, 134—137.
  • Сагайские татары Минусинского округа Енисейской губернии // Живая старина. — 1893. — Вып. 4, ч. III. — С. 559—570.
  • Письма из Сибири и Восточного Туркестана / Предисловие Радлова В. В. // Записки Имп. Императорской Академии наук. — 1893. — Т. XXIII. — С. 1—114.
  • Среди тюркских племён // Известия Имп. Рус. Географического Общества. — 1893. — Т. XXIX. — С. 519—541.
  • Качинская легенда о сотворении мира (Записана в Минусинском округе Енисейской губернии на качинском наречии тюркского языка 2 июня 1890 г.) // ИОАИЭ. — 1894. — Т. XII, вып. 2. — С. 185—188.
  • О погребальных обрядах у тюркских племён с древнейших времён до наших дней // ИОАИЭ. — 1894. — Т. XII, вып. 2. — С. 109—142.
  • Народные приметы и поверья бельтиров // Деятель. — 1896. — № 8. — С. 424—425.
  • О поездке действительного члена Общества археологии, истории и этнографии Н. Ф. Катанова в Минусинский округ Енисейской губернии // ИОАИЭ. — 1897. — Т. XIX, вып. 2. — С. 219—221.
  • Отчёт о поездке, совершенной с 15 мая по 1 сентября 1896 года в Минусинский округ Енисейской губернии // Учёные записки Казанского университета. — 1897. — Т. 64, кн. III. — С. 1—50.
  • Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Ч. 1: Образцы книжной и устной литературы казанских татар // Учёные записки Казанского университета. — 1897, кн. 12, приложение, — С. 1—32.
  • s:Предание тобольских татар о грозном царе Тамерлане // Ежегодник Тобольского губернского музея : сборник. — Тобольск, 1898. — Вып. IX. — С. 50—52.
  • Винокурение у абаканских татар Енисейской губернии // Деятель. — 1899. — № 8/9. — С. 312—314.
  • Народные способы лечения у сагайцев (Минусинского уезда Енисейской губ.) // Деятель. — 1899. — № 10. — С. 394—395.
  • Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Ч. 2: Русский перевод образцов книжной и устной литературы казанских татар // Учёные записки Казанского университета. — 1899. — Кн. 5—6. — С. 1—113.
  • Отчёт о поездке в Минусинский уезд Енисейской губернии, совершенный летом 1899 года // Учёные записки Казанского университета. — 1901. — Т. 63, кн. V—VI. — С. 1—58.
  • Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня. — Казань, 1903. — XLII, 487, LX с.
  • О религиозных войнах учеников шейха Багаутдина против инородцев Западной Сибири // Учёные записки Казанского университета. — 1903. — Кн. XII. — С. 133—146.
  • Наречия урянхайцев, абаканских татар и карагасов // Образцы народной литературы тюркских племён, под ред. В. В. Радлова. Ч. IX. — СПб., 1907. Т. I (тексты), VI+XXXII+68+XLVIII с.; Т. II (переводы), VI+XXV+658 с.
  • Предания присаянских племён о прежних делах и людях // Сборник в честь 70-летия Г. Н. Потанина. — СПб., 1909. — С. 265—288.
  • Обработка сочинения писателя XVII в. Н. Г. Спафария «Описание первыя части вселенныя, именуемой Азия, в ней же состоит Китайское государство с прочими его городы и провинции». — Казань, 1910. — LVI, 271 с.
  • Краткий татарско-русский словарь в транскрипциях арабской и русской в объёме I части учебника М. Ф. Каримова «Тарихи анбия (история пророков)». — Казань, 1912. — XXIV, 265 с. (литография).
  • Восточная хронология. Из курса лекций, читанных в Северо-восточном археологическом и этнографическом институте в 1918—1919 учебн. году. — Казань, 1920. — 240 с.
  • Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan. I. — (Sitzungsberichte der Berliner Akademie der Wissenschaften, XXXII.). — Berlin, 1933.
  • Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan. II. Aus dem Nachlaß von N. Th. Katanov herausgegeben. — (Als Manuskript getruct). — Berlin, 1943.
  • Хакасский фольклор (Из книги «Образцы народной литературы тюркских племён», т. IX. СПб., 1907). — Абакан, 1963. — 163 c.
  • Николай Фёдорович Катанов. Автобиография и библиография / Сост. и ред. доктор истор. наук И. Л. Кызласов. Москва — Абакан, 1997.
  • Таллал алған пілiг тоғыстары. Хакас фольклорының паза этнографиязының тексттерi = Избранные научные труды. Тексты хакасского фольклора и этнографии = Bilimsel eserlerinden segneler. Hakas folkloru ve etnografyasi metenleri / Сост. B. H. Тугужекова, B. E. Майногашева. Переводы на хакасский язык B.E. Майногашевой и С. Е. Карачакова. — Анкара, 2000. — 550 с.
  • Фольклор саянских тюрков XIX века. Из собрания Н. Ф. Катанова / Сост., переводы, стихотв. перелож, лит. обраб., заключит статья и коммент. А. В. Преловского. В 2 т. — М., 2003. — 576 с. + 624 с.
  • Избранные труды о Хакасии и сопредельных территориях / Сост. Угдыжеков С. А. — Абакан: Изд-во ХГУ им. Н. Ф. Катанова, 2004.
  • Очерки Урянхайской земли. Дневник путешествия, исполненного в 1889 году / Подг. рукописи, комментарий А. К. Кужугет. — Кызыл, 2011.
  • Наследие российской тюркологии XIX в.: «Путешествие по Сибири, Дзунгарии и Восточному Туркестану». Дневник путешествия, совершенного по поручению Императорского Русского Географического Общества в 1890 г. членом-сотрудником оного Н. Ф. Катановым / отв. и науч. ред.: Р. М. Валеев, В. Н. Тугужекова, Д. Е. Мартынов. Введение Р. М. Валеева, Д. Е. Мартынова, Ю. А. Мартыновой и В. Н. Тугужековой. Подг. к изд., сост., комментарии, указатели Д. А. Данькиной, Р. М. Валеева, Р. З. Валеевой, Д. Е. Мартынова, Ю. А. Мартыновой, Ф. Г. Миниханова, М. С. Минеевой, В. Н. Тугужековой. Вступ. статьи А. М. Сибагатуллина, И. Г. Смолиной, И. Р. Гафурова. — Казань: Изд-во «Артефакт», 2017. — 734 с.

Чарыдығлар

  1. ↑ Минсуғдағы алай Ағбандағы тадарлардаңар чоох парча, іди пічік хоостыра 1917 чылға теере адалғаннар[5].
  2. ↑ П. И. Кузнецов В. И. Суриковха Художество академиязында ӱгренерге полысхан. Аның оолғы —Иннокентий Кузнецов-Красноярский (1851—1915) — Пасталығ класстар ӱгредиине хабасчаң пірігістің кізізі полған, ол уйан чуртапчатханнар клазының паза чилегеліг чоннарның ӱгредиинеңер сағынған, андар айланған Катанов[12].
  3. ↑ Иннокентий Каратанов Кузнецовтың тохтапчатхан чирінең, ат хазааларынаң, складтарнаң, амбарларнаң устаан. Каратанов, позы «инородец» (коми-зырянин), Хызылчардағы саблығ хоосчы — Д. И. Каратановтың пабазы полған[16].
  4. ↑ 1893 чылның кӱрген айының 9-ҷы кӱніндегі пічиинде Катанов позына паза ипчізіне 32 салковайға кізілер ирт чӧрчеткен комнатаны суурчатханын, олох туста полиция ағаа столица чуртаҷаң паспортты пір дее пир полбинчатханын Радловха искірген[44].
  5. ↑ Стамбулдағы университеттің Тюркология істезіглері институдының устағҷызы К. Явузтың чооғынаң, 1914 чылда Катанов 3500 том садыбысхан, олох син Стамбулға пирібіскен аның ӧкіс халған ипчізі 1922 чылда. Оларның санында арам учурапчатхан: «Араб тілінің грамматиказы» (Лондон, 1862), «Тӱрк тілінің грамматиказы» (Лондон, 1832), «Перс тілінің грамматиказы» (Лондон, 1783), «Персия тархыны» (Лондон, 1921) паза пасхазы. XIII чӱс чылдағы Медим (1255), Осман Нурса (1290), Пертева Паза (1256) авторларның рукописьтері» полғаннар[89].
  6. ↑ Сын ӱреен кӱні 1922 чылның кӧрік айының 9-ҷы кӱні саналарға кирек. Казаньдағы ЗАГС киндезінде («Государственный архив Республики Татарстан» ГБУ. Ф. Р-6672. Оп. 2. Д. 246. Л. 86—86об) 335 № запись халған, анда профессор Николай Катановтың ӱреен кӱні — Кӧрік айының 9-ҷы кӱні паза ӧлімінің сылтаа: «іріңніг ӧкпе ағырии операция соонда» — кӧзіділче[100]
  7. ↑ Ӧлімі актында учёнайның халғанҷы адрезі кӧзіділген: Казань, 3-ҷі гимназия переулогы, 3 тура, 4 квартира[102]. Л. Р. Кызласовтың адынаң Хакас национальнай чир-суғ ӱгренҷең музей чыындызында Катановтың датазы кӧзіділбеен визитнай карточказы хайраллалча, анда адрезі кӧзіділ парған: «Казань, Ново-Комиссариатскай орама, Ранненгейма туразы»[132].

Алған орын

  1. ↑ Г. А. Дегтярёв, В. А. Андреев. Катанов Николай Фёдорович. Чувашская энциклопедия. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 17 От айы 2015 года.
  2. ↑ Рыкин, 2011, с. 373.
  3. ↑ 1 2 Рыкин, 2011, с. 360.
  4. ↑ Чебодаева, Валеев, Данькина, 2023, с. 11.
  5. ↑ Чертыков В. К. Хакасы. Энциклопедия Сибири. Издательский дом «Историческое наследие Сибири», Иркипедия. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано из оригинала 24 От айы 2015 года.
  6. ↑ 1 2 Петрова О. 2012 год в Хакасии объявлен Годом Николая Фёдоровича Катанова // Абакан : Еженедельная городская газета. — 2012, 18 января. Архивировано 11 Кічіг хырлас айы 2014 года.
  7. ↑ Иванов, 1973, с. 4.
  8. ↑ Бутанаев, 1994, с. 47, 72.
  9. ↑ 1 2 Покровский, 1923, с. 247.
  10. ↑ Тугужекова, 2009, с. 10—11.
  11. ↑ Нилогов А. С. О находке метрической записи о рождении/крещении Н. Ф. Катанова // Народы и культуры Южной Сибири и сопредельных территорий : Материалы четвертой международной научной конференции, посвященной 155-летию со дня рождения хакасского ученого, тюрколога, доктора сравнительного языкознания, востоковеда, профессора Императорского Казанского университета Николая Федоровича Катанова (27—29 сентября 2017 года) : [арх. 24 Хандых айы 2021]. — Абакан : Хакасское книжное издательство, 2017. — С. 30—31. — 292 с. — ISBN 978-5-7091-0794-6.
  12. ↑ 1 2 Тугужекова, 2009, с. 16.
  13. ↑ Иванов, 1973, с. 8.
  14. ↑ Чебодаева, Валеев, Данькина, 2023, с. 26—31.
  15. ↑ Рыкин, 2011, с. 361.
  16. ↑ Иванов, 1973, с. 7.
  17. ↑ Тугужекова, 2009, с. 15—16.
  18. ↑ Вдовин А. С. 160 лет Николаю Федоровичу Катанову. Красноярский краевой краеведческий музей (17 Кічіг хырлас айы 2022). Дата обращения: 24 Сілкер айы 2024.
  19. ↑ Рыкин, 2011, с. 362.
  20. ↑ Тугужекова, 2009, с. 17.
  21. ↑ Рыкин, 2011, с. 362—363.
  22. ↑ 1 2 3 Рыкин, 2011, с. 363.
  23. ↑ Тугужекова, 2009, с. 21.
  24. ↑ Иванов, 1973, с. 15.
  25. ↑ Иванов, 1973, с. 15—16.
  26. ↑ 1 2 Рыкин, 2011, с. 364.
  27. ↑ Рыкин, 2011, с. 364—365.
  28. ↑ 1 2 Благова, 2012, с. 263.
  29. ↑ Иванов, 1973, с. 19—21.
  30. ↑ Рыкин, 2011, с. 365.
  31. ↑ Иванов, 1973, с. 21.
  32. ↑ Тугужекова, 2009, с. 29.
  33. ↑ Иванов, 1973, с. 23.
  34. ↑ Тугужекова, 2009, с. 31.
  35. ↑ Рыкин, 2011, с. 366—367.
  36. ↑ Рыкин, 2011, с. 367.
  37. ↑ Иванов, 1973, с. 25.
  38. ↑ Рыкин, 2011, с. 368.
  39. ↑ Султанбаева, 2009, с. 45.
  40. ↑ Нилогов, 2020.
  41. ↑ Куюкова, 2012, с. 6—7.
  42. ↑ Чебодаева, Валеев, Данькина, 2023, с. 97—99.
  43. ↑ Иванов, 1973, с. 26.
  44. ↑ Валеев, 2009, с. 76.
  45. ↑ Рыкин, 2011, с. 369.
  46. ↑ Иванов, 1973, с. 37.
  47. ↑ Иванов, 1973, с. 38.
  48. ↑ Иванов, 1973, с. 41.
  49. ↑ Иванов, 1973, с. 42—43.
  50. ↑ Валеев, 2009, с. 80—81.
  51. ↑ Иванов, 1973, с. 69.
  52. ↑ Рыкин, 2011, с. 372.
  53. ↑ Тугужекова, 2009, с. 221.
  54. ↑ Воинство Святого Георгия (Жизнеописания русских монархистов начала XX века)/ Сост. и ред. А. Д. Степанов, А. А. Иванов. — СПб.: Изд. «Царское Дело», 2006. — С. 573, 741.
  55. ↑ 1 2 3 Игорь Алексеев. О Николае Федоровиче Катанове. Русская народная линия (17 Кӱрген айы 2008). Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 21 Улуғ хырлас айы 2014 года.
  56. ↑ Алексеев И. Е. Во имя Христа и во славу Государеву (история «Казанского Общества Трезвости» и Казанского отдела «Русского Собрания» в кратких очерках, документах и комментариях к ним): В двух частях. Ч. I. − Казань: Мастер Лайн, 2003. − С. 68.
  57. ↑ Кузнецова Л. «Родной язык, святой язык…» (По материалам Национального архива РТ). Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков», 2006, №1. Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017. Архивировано 20 Кӧрік айы 2016 года.
  58. ↑ 1 2 Алексеев, 2009, с. 34.
  59. ↑ Кемпер М., Усманова Д. Ваисовское движение в зеркале собственных прошений и поэм. Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков», 2001, №3/4. Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017. Архивировано 18 Хосхар айы 2018 года.
  60. ↑ Катанов Н. Ф. Новые данные о мусульманской секте ваисовцев. — Казань, 1909. — 16 с.
  61. ↑ Инородческое обозрение. Приложение к журн. «Православный собеседник». Казань. 1912—1916. ЭНИ «Периодика» : Библиография периодических изданий России, 1901—1916 — Алфавитная часть. Фундаментальная электронная библиотека «Русская литература и фольклор» (ФЭБ). Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017. Архивировано 21 Улуғ хырлас айы 2014 года.
  62. ↑ Алексеев, 2009, с. 32—33.
  63. ↑ Иванов, 1973, с. 52.
  64. ↑ Наследие, 2012, с. 16.
  65. ↑ Благова, 2012, с. 265—266.
  66. ↑ Назипова, 2004, с. 143, 316.
  67. ↑ Назипова, 2004, с. 200.
  68. ↑ Назипова, 2004, с. 205.
  69. ↑ Назипова, 2004, с. 207—208.
  70. ↑ 1 2 Назипова, 2004, с. 314.
  71. ↑ Назипова, 2004, с. 315.
  72. ↑ Назипова, 2004, с. 316—317.
  73. ↑ Назипова, 2004, с. 288—289.
  74. ↑ 1 2 3 Geraci, 2001, p. 317.
  75. ↑ Юрий Махно. Рядом с Катановым. Государственное автономное учреждение Республики Хакасия «Редакция газеты „Хакасия“» (5 Сілкер айы 2012). Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017.
  76. ↑ Рыкин, 2011, с. 370.
  77. ↑ 1 2 3 Рыкин, 2011, с. 376.
  78. ↑ Иванов, 1973, с. 65—66.
  79. ↑ Иванов, 1973, с. 71—72.
  80. ↑ Заседание 24-го сентября 1909 года. — В: Протоколы заседаний Таврической учёной архивной комиссии // Известия Таврической учёной архивной комиссии / ред. А. И. Маркевич. — Симферополь, 1910. — № 44. — С. 104.
  81. ↑ Иванов, 1973, с. 72.
  82. ↑ Иванов, 1973, с. 72—76.
  83. ↑ Иванов, 1973, с. 76.
  84. ↑ Покровский, 1923, с. 254.
  85. ↑ Иванов, 1973, с. 77—79.
  86. ↑ Иванов, 1973, с. 78—79.
  87. ↑ 1 2 Рыкин, 2011, с. 379.
  88. ↑ Монгуш З. М. Библиотека русского тюрколога в Турции. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 24 Чарыс айы 2014 года.
  89. ↑ Данькина Н. В Хакасию привезли копии книг из библиотеки Николая Катанова. Современная школа России. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 22 Чарыс айы 2014 года.
  90. ↑ Покровский, 1923, с. 255.
  91. ↑ Иванов, 1973, с. 81—83.
  92. ↑ Иванов, 1973, с. 85—86.
  93. ↑ 1 2 Рыкин, 2011, с. 380.
  94. ↑ Иванов, 1973, с. 87.
  95. ↑ Иванов, 1973, с. 88.
  96. ↑ Иванов, 1973, с. 91.
  97. ↑ Благова, 2012, с. 268—269.
  98. ↑ Иванов, 1973, с. 90.
  99. ↑ 1 2 Рыкин, 2011, с. 382.
  100. ↑ Нилогов А. С. Найдена актовая запись о смерти хакасского учёного Н. Ф. Катанова. Сетевое издание «Шанс.Регион» (26 Чарыс айы 2023). Дата обращения: 31 Чарыс айы 2023. Архивировано 31 Чарыс айы 2023 года.
  101. ↑ Анатолий Елдашев. Туалет на могиле Катанова. Звезда Поволжья (9 Азығ айы 2012). Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 28 Сілкер айы 2018 года.
  102. ↑ 1 2 Нилогов, 2023, с. 31.
  103. ↑ Тугужекова, 2009, с. 18—19.
  104. ↑ Тугужекова, 2009, с. 95.
  105. ↑ Валеев, 2006, с. 73.
  106. ↑ Алексеев, 2009, с. 32.
  107. ↑ Тугужекова, 2009, с. 19.
  108. ↑ Тугужекова, 2009, с. 203.
  109. ↑ Тугужекова, 2009, с. 204.
  110. ↑ Тугужекова, 2009, с. 206.
  111. ↑ Алексеев И. Из истории изучения в начале XX в. «историко-археологического музея» профессора Н. Ф. Высоцкого. Русская народная линия: информационно-аналитическая служба (13 Чарыс айы 2014). Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017. Архивировано 31 Кӧрік айы 2016 года.
  112. ↑ Султанбаева К. И. Взгляды Н. Ф. Катанова на просвещение тюркских народов в дореволюционной России : [арх. 26 Кӱрген айы 2021] // Сибирский педагогический журнал. — 2008. — № 10. — С. 265—269.
  113. ↑ 1 2 3 Султанбаева К. И. Педагогическая система Николая Федоровича Катанова : [арх. 26 Кӱрген айы 2021] // Сибирский педагогический журнал. — 2007. — № 14. — P. 302—310.
  114. ↑ Катанов Н. Ф. Материалы и сообщения / Сост. Н. Г. Доможаков. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1958. — С. 109.
  115. ↑ Султанбаева К. И. Педагогические идеи Н. Ф. Катанова в контексте проблем национального образования : [арх. 26 Кӱрген айы 2021] // Сибирский педагогический журнал. — 2005. — № 2. — С. 126—132.
  116. ↑ Наследие, 2012, с. 3—4.
  117. ↑ Наследие, 2012, с. 4—5.
  118. ↑ Монгуш З. М. Исследователь тюркских народов Николай Федорович Катанов // Мир библиографии. — 2006. — № 5. — С. 47.
  119. ↑ Валеев, 2006, с. 109—111.
  120. ↑ Благова, 2012, с. 265.
  121. ↑ Благова, 2012, с. 267.
  122. ↑ Сидорова И. Б. Поступают «сведения о группировке черносотенного элемента в Обществе археологии, истории и этнографии при Казанском университете...» (ОАИЭ в первые годы Советской власти, 1917—1924 гг.). Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков», 2003, №3/4. Архивное управление Республики Татарстан. Дата обращения: 3 Сілкер айы 2017. Архивировано из оригинала 10 Кӧрік айы 2016 года.
  123. ↑ Тугужекова, 2009, с. 4—6.
  124. ↑ Наследие, 2012, с. 4.
  125. ↑ Menges, 1976, Menges K. H. Vorwort zum Neudruck, p. 3—4.
  126. ↑ Geraci, 2001, p. 309.
  127. ↑ Geraci, 2001, p. 326.
  128. ↑ Заки Валили Тоган. Воспоминания : Кн. 1: Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры / Пер. с турец. Г. Шафиков, А. Юлдашбаев. — Уфа : Китап, 1994. — Т. 1. — С. 125—126. — 383 с. — ISBN 5-295-01269-7.
  129. ↑ Nilufer Kefeli A. Becoming Muslim in Imperial Russia: Conversion, Apostasy, and Literacy. — Ithaca and L. : Cornell University Press, 2014. — ISBN 9780801454769.
  130. ↑ 1 2 Куюкова, 2012, с. 16.
  131. ↑ Чеботарёв Ю. Б. NB News. Нумбон № 3(43) 1997. С. 1—7. Бонистика. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 23 Ӱртӱн айы 2015 года.
  132. ↑ Чебодаева, Валеев, Данькина, 2023, с. 100.
  133. ↑ Правительство Республики Хакасия — Постановление от 9 августа 2011 г. № 507 «Об объявлении 2012 года в Республике Хакасия годом Н. Ф. Катанова». Региональное законодательство. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 9 Кічіг хырлас айы 2014 года.
  134. ↑ Мельников В. Памятник Николаю Катанову торжественно открыли в селе Аскиз. Электронная версия газеты «Хакасия» (20 Сілкер айы 2022). Дата обращения: 31 Чарыс айы 2023.

Литература

  • Алексеев И. Е. На страже Империи. — Казань : ООО «Астория», 2009. — Вып. III: Статьи и документы по истории черносотенства, русского национализма, дворянства, политического сыска и белого движения. — С. 31—48. — 320 с.
  • Благова Г. Ф. История тюркологии в России (вторая половина XIX — начало XX в.). — М. : Восточная литература, 2012. — 310 с. — ISBN 978-5-02-036506-3.
  • Бутанаев В. Я. Происхождение хакасских родов и фамилий. — Абакан: Лаборатория Этнографии НИС АГПИ, 1994. — 94 с.
  • Валеев Р. М., Мартынов Д. Е. Российское университетское востоковедение в архивных документах: центры, события и наследие (XIX — начало XX вв.). — Казань: Казанский государственный университет, 2009. — 116 с. — ISBN 978-5-98180-738-1.
  • Валеев Р. М., Тугужекова В. Н., и др. Н. Ф. Катанов и гуманитарные науки на рубеже веков: Очерки истории российской тюркологии / Науч. и отв. ред.: Валеев Р. М., Тугужекова В. Н. — Казань — Абакан: Алма-Лит, 2009. — 354 с. — ISBN 978-5-98245-051-7.
  • Иванов С. Н. Николай Фёдорович Катанов, 1862—1922: Очерк жизни и деятельности. — Изд. 2-е. — М.: Наука (ГРВЛ), 1973. — 113 с. — (Русские востоковеды и путешественники).
  • Кокова И. Ф. Николай Фёдорович Катанов: Документальная повесть о выдающемся российском востоковеде. — Изд. 2-е, доп. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2012. — 172 с. — ISBN 978-5-7091-0541-6.
  • Н. Ф. Катанов — гордость земли хакасской: биобиблиографический справочник / Куюкова Н. И. (сост.). — Абакан: ГБУК РХ «Хакасская РДБ», 2012. — 23 с. Архивировано 31 Кӱрген айы 2020 года.
  • Назипова Г. Р. Университет и музей: исторический опыт губернской Казани. — Казань : РИЦ «Школа», 2004. — 396 с.
  • Наследие Н. Ф. Катанова: история и культура тюркских народов Евразии: Доклады и сообщения международного научного семинара, 30 июня — 1 июля 2005 г. / Ред. коллегия: Валеев Р. М., Закиев М. З., Зайнуллин Д. Г. — Казань: Алма Лит, 2006. — 296 с. — ISBN 5-98245-02207.
  • Наследие хакасского учёного, тюрколога, доктора сравнительного языкознания, востоковеда Николая Фёдоровича Катанова: материалы Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения учёного. 16–19 мая 2012 г.. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2012. — Т. 1. — 146 с. — ISBN 978-5-7091-0543-0. Архивировано 2 Орғах айы 2021 года.
  • Нилогов А. С. Родословная Николая Фёдоровича Катанова // Архивные документы в системе объективного научного знания. Материалы III Межрегиональной научно-практической конференции. — Абакан: ООО «Книжное издательство «Бригантина», 2018. — С. 161—169. Архивировано 25 Хосхар айы 2021 года.
  • Нилогов А. С. О находке брачного обыска Н. Ф. Катанова и А. И. Тихоновой за 1892 год // Сибирский архив. — 2020. — № 4. — С. 19—30. — ISSN 2686-9446.
  • Нилогов А. Найдена актовая запись о смерти хакасского учёного Н. Ф. Катанова // Абакан. — 2023. — № 49 (13 декабря). — С. 31.
  • Покровский И. М. Памяти проф. Н. Ф. Катанова // Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. — Казань, 1923. — Т. 32, вып. 2. — С. 245−259.
  • Рыкин П. О. Николай Фёдорович Катанов (1862—1922): вехи жизни и творчества // Катанов Н. Ф. Очерки Урянхайской земли. — Кызыл: ТИГИ при правительстве РТ, 2011. — С. 359—383.
  • Султанбаева К. И. Николай Фёдорович Катанов — выдающийся учёный-востоковед, тюрколог, просветитель. — Абакан : Изд-во Хакас, гос. у-та им. Н. Ф. Катанова, 2009. — 144 с. — ISBN 978-5-7810-0556-7.
  • Чебодаева М. П., Валеев Р. М., Данькина Н. А. С берегов Аскиза до берегов Невы. Научный путь профессора Н. Ф. Катанова (1862—1922). — Санкт-Петербург, 2023. — 104 с. — ISBN 978-5-7422-8207-5.
  • Geraci R. P. Nikolai F. Katanov: Inorodets in the Russian Academy // Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. — Ithaca and L. : Cornell University Press, 2001. — P. 309—342. — 389 p. — (The Wilder House Series in Politics, History, and Culture). — ISBN 080143422X.
  • Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan : aus d. Nachlaß von N. Th. Katanov ; mit e. Vorw. zum Neudr. von Karl Heinrich Menges u. e. Bibliogr. d. Schriften Menges' von Georg Hazai : [нем.]. — Leipzig : Zentralantiquariat d. Dt. Demokrat. Republik, 1976. — XVIII, 123, 185 S.

Ссылкалар

. Национальная библиотека имени Н. Г. Доможакова Республики Хакасия. Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 5 Кӧрік айы 2016 года.

. Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Хакасский государственный университет им. Н. Ф. Катанова». Дата обращения: 22 Чарыс айы 2014. Архивировано 17 Азығ айы 2015 года.

. Шанс-Онлайн (28 Кӧрік айы 2017). Дата обращения: 16 Орғах айы 2017. Архивировано 17 Орғах айы 2017 года.

Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Катанов,_Николай_Фёдорович&oldid=92991