Мартьянов, Николай Михайлович

Николай Михайлович Мартьянов
Николай Михайлович Мартьянов
Тӧреен кӱні	15 от айы 1844
Тӧреен чирі	Вильна губерниязы[d], Россия империязы[d];
Ӱреен кӱні	30 кічіг хырлас айы 1904 (60 лет)
Ӱреен чирі	Минсуғ, Ким губерниязы, Россия империязы
Хазна	Россия империязы[d];
Айғасчатхан кирее	краевед, провизор, музей тоғынҷызы
Палалары	Мартьянов, Николай Николаевич[d]
	Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Николай Михайлович Мартьянов (15 июльда 1844 чылда, Вильна губерниязы — 30 ноябрьда 1904 чылда, Минсуғ, Ким губерниязы) — провизор, ботаник, Минсуғдағы орындағы чон музейінің (амғы Н. М. Мартьяновтың адынаң Минсуғдағы регионның чир-суғ ӱгренҷең музейі) тӧстегҷізі, Минсуғ городтың аарластығ кізізі.

Чуртас чолы

Николай Мартьянов — Вильнадағы ағас объездчигі Михаил Мартьяновтың оолғы. Санкт-Петербургтағы имнег-хирургия академиязының хойнындағы провизорлар полысчыларының курстарын (1865 чылда), МГУ-ның университедінің хойнындағы провизорлар курстарын тоос салған (1872). Москва, Санкт-Петербург городтардағы Царское Селодағы аптекаларда провизор полысчызы полып тоғынған. 1872 чылда Мартьянов, провизор званиезін алып, Казаньзар кӧс парыбысхан. Тӱрчедең университеттің естествоиспытательлер пірігізінің кізізі полыбысхан, чыылығларда наука докладтарынаң чон алнына сыхчаң, орындағы ӧзімнерні пос істезіп, аның салтарын пастағы статьяларында чарыхха сығарған. Мартьянов кізі холы читпеен, істезілбеен чир-чайаанға тартылҷаң. Іди Минсуғдағы имҷі А. В. Малинин аны город аптеказында тоғынарға хығырғанда, ол сах андох парарға ынабысхан.

1874 чылдаң сығара Мартьянов Минсуғда чуртаан. Краеведтер кружогын тӧстеп алған. Позы тӧстеп алған орындағы музейнең 1877 чылдаң сығара 1904 чылға теере устаан. Нинҷе-нинҷе наука экспедициязын тимнеп салған. Оларның кӧп сабазы ботаника паза этнография экспедициялары полғаннар. Мартьянов Ким губерниязының прай ӱстӱнзархы чардығын, Чир сынын (Ӱлгенніг сынны) паза Соянны, Урянхай крайының чардығын (амғы Тува) ирт парыбысхан. Хакас чонның чуртас оңдайларын паза культуразын чарытчатхан этнография чыындызын чыып алған. Тоғыс хоостыра, П. П. Семёновынаң, Н. М. Ядринцевнең, Г. Н. Потаниннең, В. В. Радловнаң паза пасхазынаң пічік пазысхан.

1886 чылның кӱрген айында Минсуғзар Джордж Кеннан килгенде, ол пастап Н. М. Мартьяновсар парған. Соонаң Кеннан сағысха кирген,

Мартьянов пісті чахсы удурлаан. Томсктағы паза Иркутсктағы газеталардаң пістің чорығыбыстаңар пілтір, че Минсуғзар кірбин, Санкт-Петербургсар айлан парарыбызарбыс тіп сағынтыр. Піс Минсуғдағы музейні кӧр полбин, хазнаның тиксі пулуңнарындағы учёнай-натуралисттер паза арғыстары аразында саблығ кізінең таныспин, Сибирьдең парарға сағыс тутпабыс. Томскта, Хызылчарда, Иркутскта, Санкт-Петербургта даа чапсых музейдеңер искебіс, аннаңар аны кӧрербіс тіп тың ӧрінгебіс. Мистер Мартьянов, музейдеңер прай чирде чоохтанчатханына ӧрінгенге тӧӧй полған, че ол махтанҷых полбаан, Америкадағы паза Европадағы улуғ наука чыындыларын кӧрген чорыхчыларның кӧңнін тӱзір саларынаң чочынған. Ол сидіксіністерні тобырғанын, ол санда ахча чидіспинчеткенін, санға аларына ізенізін читірген... Че хайдағ даа полза, аны кӧр кӧрерге, кӧңнібіс полза, амох таа андар апар килер тіп искірген. (...) Пілістіг Сибирьнің чуртағҷылары поғдархапчатхан Минсуғдағы музей, — пір пӧгінге тың тартылчатханынаң паза аны толдырар ӱчӱн тіспен, кӱстенҷік тоғызынаң таныхталчатхан улуғ салтар. Ол г-н Мартяновтың иткен тоғызы аның пос искусство, істенізі полча. 1874 чылда Сибирьзер килгенде, мин пілчем, андағ осхас халых учреждениелері чох полғаннар. Ӧзімнерні, минералларны паза археология памятниктерін чыып, оларны пӧліп, чонны ӱгредерге, наукаа тартарға сағыс профессиональнай учёнайларның даа сағызына кірбеен. Минсуғзар килгендӧк, ол чыындылар тимнеп сыххан, музейні тӧстирге сағыс тутхан ол. Пай, ол тусха пос тустығ полбаан, уламох кічіг аптекада тоғызы кӧп полған, кӱннің кӧп чардығы анда иртчең. Уйғуға сабылбин, иртен иртӧк турып, ол кӱннің сай наука нинҷе-де час пир салҷаң, кӱннің сай ол асхынах тус аразына городтаң пір часха оортах чирде ӧзімнернің паза минералларның чыындыларын чығҷаң, гербарийлерге этикеткаларны чапсырып, Минсуғ уездінің школаларының ӱгретчілеріне ыс пирҷең. Іди ол ӱгренҷілерні чағын чирлерде тӧӧй олаңай чыындыларны тимнирге, анаң ол экземплярларны сағынған музейінзер чарыдарға тіп ыстырарға кӧӧктірген. Ӱгретчілернең ӱгренҷілер анзына хынып ӱндескеннер, нинҷе-де ай пазынаң ӧзімнер паза тастар чыындызы уездтің прай пулуңнарынаң Мартьяновың кічіг аптеказынзар чыыл сыххан. Мартьянов 2 чыл аразына 1500-че ниме-ноо чыындызын тимнеп алған. Олар естественнай историянаң палғалыстығ полғаннар, ідӧк Сибирьде таап полбас 1000 азыра наука киндезінің библиотеказын чыып алған. Ол прай материалларны Минсуғ городха пирердеңер айланыс иткен. Сыйых алылған. Школа зданиезінің ікі комнатазы пастағы кӧзідіг чирі полған, іди музей ӧс сыххан. Табырах тиліп сыххан. Минсуғның пілістіг чуртағҷылары Мартьяновха хабасханнар паза кинделер, антропология материалларын, аймах-пасха ӱгредіг пособиелерін пирҷеңнер, ахча, тізең, городтың паза уездтің прай пулуңнарынаң, ол санда хонҷых провинциялдардаң, кил сыххан.1879 чылда, музейнің тӧстелгенінең сығара ӱс чыл пазынаң, аның чыындызында 6000 ниме-ноо саналған, библиотеказына 3100-че том кірген. Піс килгенде, музей училище зданиезінең город устағ-пастаа орныххан тураа кӧзірілген, музейге 6 алай 7 комната парыбысхан. Анда пазох прай ниме тыхталдыра полған. Музей чыындызы 6 пӧлікке чарылған: естественнай история, этнография, археология, аал хонии, промышленность, ӱгредіг пособиелері.

Мартьяновнаң тоғасханда, Кеннан ағаа ікі пічік читірген. Мартьяновты чахсы пілген «Восточное обозрение» редактор-издательі Н. М. Ядринцев рекомендательном пічиинде пасхан:

Аарлығ Николай Михайлович! Сибирьні паза аның чуртазын кӧр кӧрерге парчатхан американ чорыхчы Кеннанны адапчам. Удурлаңар паза кӧзіт пиріңер ағаа музейіңерні...

Ікінҷі пічік Хызылчардаң Иван Тимофеевич Савенковтаң полған:

Мистер Кеннаннаң пічік ысчам. Ол саблығ американ чорыхчы. Ӧнетін музейні кӧріп аларға парча. Хада парған кізізі Фрост чахсы хоосчы. Оларның хоостарнын пай чыындызы пар.

Олох пічікте Иван Савенков искірген:

аның (Кеннанның) тас чӱс чылның тиріглер чыындызын кӧргем, олар тиріглерінің прай кӧрімнерін Алтынзархы Американың пурунғы аборигеннерінің тиріглеріне тӧӧй тіп чарасханнар

.

Николай Мартьянов американ аалҷыны минсуғда чуртапчатхан А. В. Малининнең, И. И. Лыткиннең, Г. П. Сафьяновнаң таныстыр салған. Ол кізілер Музей комитедінің араласчылары полғаннар, аның маңнаныстығ тоғызына хозым иткеннер. Хаас чазызынзар инородецтернең танызарға экскурсиянаң парғаннар. Г. П. Сафьяновнаң хада чорыхчылар хаастарның аалларында пол парыбысханнар, хаастарның чуртас оңдайларын хоостааннар паза сомға суурғаннар.

1886 чылның хосхар айының 28-ҷі кӱнінде Минсуғда музейге алынҷа тура пӱдірерге комитет тӧстелген. Андар кіргеннер: Мартьянов, город пазы И. П. Лыткин, Т. Сайлотов, И. Егорычев, И. Макридин, П. Попов, И. Борисов, П. Солдатов, Г. Сафьянов паза Л. Плющ. Музей комитеді паза город пазы Лыткин музейге ӧнетін кӧріл парған тураны пӱдірерге тіп чӧпнең сыхханнар^[1].

1887 чылның сілкер айының 17-ҷі кӱнінде молебен службазы ирткен паза музей туразы тӧзелген.

1890 чылда музейнің чыындызы пос туразында турғызылған.

Мартьянов Казаньдағы университеттің хойнындағы естествоиспытательлер пірігізінің, Орыс география пірігізінің (ИРГО), ИРАО, Императорның минералогия пірігізінің, Россиядағы фармакология пірігізінің, Москвадағы университеттің хойнындағы естествознаниее, антропологияа паза этнографияа тартылчатханнарның император пірігізінің, Фин археология пірігізінің кізізі полған.

Халыхха, городха, Сибирьге туза иткен ӱчӱн Мартьянов Ах-арығ Станислав II паза III степеньніг орденнерінең, Ах-арығ Анна III степеньніг орденінең сыйыхтатхан.

1904 чылда Мартьянов Крымзар имненерге чорыхха сыххан. 1904 чылнын азығ айының 13-ҷі кӱнінде ол ах чарыхтаң парыбысхан. Мартьяновты халғанҷы чолына ӱдескен прай город.

Семья

Оолғы Мартьянов, Николай Николаевич (1893—1984) — эсер, В. И. Ленинні ӧдірерге харасхан.

Хумартхызы

Мартьяновтың адынаң позы тӧстеен музей^[2], Минсуғдағы орама, Ӱлгенніг сындағы суғ, Кидеркі Сояннардағы тағ пазы адалған.

Минсуғдағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің чирінде хумартхы тас турғызылған. Тоғыстың авторы скульптор Г. Д. Лавров полча.

Николай Михайловичтің пала пархазы, хоосчы-декоратор Игорь Александрович Мартьянов, «Мартьянов» тіп кізі холындағы мануфактуразын ит салған. Ол ағасты хайраллапчатхан олаңай хайахты паза воскты сығарча. Аның рецептін ағазының пабазы тимнеп алған, аның хоостыра музейнің аарлығ экспонаттары амғы тусха теере хайраллал халғаннар^[3]^[4].

Алған орын

↑ Отчёт по постройке здания для Минусинского музея и библиотеки. — Минусинск, 1890.
↑ Наш Мартьянов (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 8 Кічіг хырлас айы 2017 года.
↑ О мануфактуре (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 9 Кічіг хырлас айы 2017 года.
↑ Натуральные льняные масла и воски для защиты древесины «ТД Мартьянов» (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 8 Кічіг хырлас айы 2017 года.

Литература

Ковалёв, В. А. Именем Н. М. Мартьянова // Мартьяновские краеведческие чтения (1999—2002). — Минусинск, 2003. — Вып. 2.
Отчёт по постройке здания для Минусинского музея и библиотеки. — Минусинск, 1890.
Яворский, Г. Н. М. Мартьянов. — Красноярск, 1969.
Н. М. Мартьянов // Иллюстрированное приложение к № 267 газеты «Сибирская жизнь». 5 декабря 1904 года. Томск.
Николай Михайлович Мартьянов // «Сибирский наблюдатель». Книга 11-12 (ноябрь-декабрь). Томск. 1904.

[1] Отчёт по постройке здания для Минусинского музея и библиотеки. — Минусинск, 1890.

[2] Наш Мартьянов (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 8 Кічіг хырлас айы 2017 года.

[3] О мануфактуре (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 9 Кічіг хырлас айы 2017 года.

[4] Натуральные льняные масла и воски для защиты древесины «ТД Мартьянов» (неопр.) . Дата обращения: 8 Кічіг хырлас айы 2017. Архивировано 8 Кічіг хырлас айы 2017 года.

[1]

[2]

[3]

[4]