Минсуғдағы чир-суғ ӱгренҷең музей

РФ-ның Культура министерствозы

Россия Федерациязының Культура министерствозы

Н. М. Мартьяновтың адынаң Минсуғдағы регионның чир-суғ ӱгренҷең музейі
Тӧстелген	1877
Адрес	Хызылчар крайы, Минсуғ г., Лениннің орамазы, 60 т.
Устағҷы	Борисова Светлана Анатольевна
Сайт	музей-мартьянова.рф
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Н. М. Мартьяновтың адынаң Минсуғдағы регионның чир-суғ ӱгренҷең музейі — Сибирьдегі иң иргі чир-суғ ӱгренҷең музейлернің пірсі, Хызылчар крайының иң иргі музейі. 1877 чылда Минсуғда тӧстелген.

Тархын

Музейнің тӧстегҷізі паза аның ӧӧн хранительі ӱреенҷе полған провизор (аптека устағҷызы), коллекционер Николай Михайлович Мартьянов (1844—1904). Ол Минсуғда 1874 чылда чуртап сыххан.

Пастап музей город пазы Г. И. Гусевтін туразында (Обороны орамазы, 49) орныххан. 1878 чылда Город думазының чарадиинаң музей хойнында орындағы чон библиотеказы азылған. Аны тударға дума 200 салковай кӱмӱснең пирген.

Тӧстелгеннең пасти музей халых ахчазы хабазиинаң тоғынған, аның 75 % олаңай город чуртағҷылары паза чағынхы кресеннер пирҷеңнер. Іди 1900 чылда казна 1500 салковай пирген. Н. М. Мартьянов музейнең тикке 30 чылҷа устаан. Сӧбіренің кирексіністерін толдырып, ол аптекада істенген.

1879 чылда музейге Минсуғдағы Собор ачығында алынҷа тура пирілген, че ол музейге килістіре полбаан. Іди ӧнетін тура пӱдірерге чарадығ алылған. Проектті Иркутсктағы архитектор В. А. Рассушин тимнеп салған, ағаа пу киректе хабасхан ызығда полған музей тоғынҷызы А. О. Лукошевич. Музейнің наа туразы 1887 чылның сілкер айында пасталған паза 1890 чылда тоозылған.

1885 чылда музейде пол парыбысхан 8 муң кізі, кӧп сабазы кресеннер полған.

Музей чыындылары Россияның паза хырығ озариндағы кӧзідіглерде сыйыхтатханнар. Оларның санында Флоренцияда (1885), Екатеринбургта ирткен Сибирь-Уралдағы кӧзідігде (1887), Нижний Новгородта ирткен тиксі Россиядағы промышленнай кӧзідігде (1896), Чикагодағы тиксі тилекейдегі кӧзідігде (1893) паза Парижтегі Тиксі тилекейдегі кӧзідігде (1900).

Минсуғдағы музейнің уставы Сибирьдегі кӧп музейнің уставының тӧстее полча. Аның авторы Н. М. Мартьянов полча.

1904 чылның улуғ хырлас айының 13-ҷі кӱнінде, Н. М. Мартьянов ӱреен кӱнде, Город думазы аның адынаң музейні паза Николай Михайлович чуртаан ораманы адап саларға чарадығ алған. Музейнің иргі паза наа туралары аразында совет тузында аның тӧстегҷізіне бюст турғызылған. Тоғысты тимнеен скульптор Г. Д. Лавров.

Музейнің чыындылары

Музейде 200,5 аймах ниме-ноо хайраллалча. Иң килкім чыындылар: естественнай тархынның чыындызы (геология, ботаника, зоология, палеонтология) — 45 муң азыра единица; археологияның — 33 муң единица; этнографияның (хакастар, тывалар, орыстар, мордвалар, немецтер паза пасх.) — 10 муң азыра единица; негативтер паза сомнар чыындызы — 9 муң азыра единица.

Чапсых чыындылар санында пар: орай хола (п. э. алн. XIII—VIII чч.) паза ирте тимір чӱс чыллардағы (п. э. алн. VII—II чч.) хола ниме-ноолар чыындызы; ирте хола паза ирте ортын чӱс чылларның тузына теере хоостығ кӧзеелер, плиталар чыындызы, ол санда орхон-ким пічіктіг (VII—XIII чч.); Сойан-Алтай чоннарының этнография чыындызы (хакастарның, тываларның паза пасх.); Сойан-Алтай ӧзімнерінің паза мискелернің чыындызы.

Музейнің наука библиотеказының чыындызына 125 муң единица кірче.

99 кізі тоғынча.

«Мартьяновтың хығырығлары» иртірілче (XXXIV — 2023 чылның улуғ хырлас айында).

Филиаллар

• «Квартира Г. М. Кржижановскийнің паза В. В. Старковтың квартиразы» хумартхы музейі. 1970 чылда азылған. Адрес: 662800, Хызылчар крайы, Минсуғ город, Октябрьскай ор, 73. Экспозиция-кӧзіді улии — 220 м².
• Декабристтер музейі. 1997 чылда азылған. Адрес — Минсуғ город, Обороны ор, 59-а.

Саблығ тоғынҷылар

• Кропоткин Александр Александрович
• Клеменц Дмитрий Александрович
• Савенков Иван Тимофеевич
• Яковлев Алексей Иванович

Музейнің устағҷылары

• Николай Михайлович Мартьянов — 1877 чылдаң сығара 1904 чылға теере.
• Николай Иванович Тропин — 17 февральда 1905 — 17 августта 1905
• Арсений Арсеньевич Ярилов — 1905 — 1907 чч.
• Иван Тимофеевич Савенков — 1908 —1911 чч.
• Василий Михайлович Борейша — 1911 — 1913 чч.
• Василий Дмитриевич Кожанчиков — 1915 — 1929 чч.
• Александр Васильевич Харчевников — 1929 — 1937 чч.
• Александр Устинов — с 1937 по 1939 гг.
• Павел Александрович Руднев — 1939 — 1940 чч.
• Павел Антонович Иссинский — 1940 — 1941 чч.
• Ермил Фомич Гущин — 18 августта 1941 — 20 декабрьда 1941 ч.
• Тамара Фёдоровна Маркова — 1941 — 1949 чч.
• Яков Александрович Крылов — 1949 — 1951 чч.
• Павел Парфентьевич Сиротенко — 1951 — 1953 чч.
• Мицкевич — с 1953 по 1954 гг.
• Иван Иванович Павлючек — 1954 — 1971 чч.
• Владимир Алексеевич Ковалёв — 1971 — 1999 чч.
• Людмила Николаевна Ермолаева — 1999 — 2017 чч.
• Светлана Анатольевна Борисова — 2017 чылдаң амғы тусха теере

Ідӧк кӧр

• Геологтарның Хызылчардағы кирее, 1949.

Алған орын

Литература

• Клеменц Д. А. Древности Минусинского музея. Памятники металлических эпох. — Томск, 1886.
• Кон Ф. Я. Исторический очерк Минусинского местного музея за 25 лет. 1877—1902. — Казань, 1902.
• Яворский Г. И. Н. М. Мартьянов. Краткий очерк жизни и деятельности. — Красноярск, 1969.

Ссылкалар

• Архивные документы в библиотеках и музеях Российской Федерации. Справочник. Минусинский краеведческий музей.