Пілӧ кӧл
| Кӧл | |
| Белё | |
|---|---|
| хак. Пілӧ Кӧл | |
 | |
| Морфометрия | |
| Улии | 75 км² |
| Иң тирең орны | 48,2 м |
| Суғ істі | |
| Суғ істінің улии | 435 км² |
| Кірчеткен суу | Тойым |
| Чирі | |
| 54°40′00″ с. ш. 90°10′00″ в. д.GЯO | |
| Хазна | |
| РФ-ның субъекті | Хакасия |
| Аймах | Сыра аймағы |
| Идентификаторлар | |
| Код ГВР-да: 13010400111199000000180 | |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Пілӧ кӧл [1]) — Хакасияның алтынзархы чардығында, Сыра аймааның чирінде, Ағбаннаң алтынзархы-кидеркі саринзар 130 км оортах турчатхан кӧл.
Минераллар сині хоостыра республиканың иң улуғ кӧлі полча. Сыра курорт кӧлінең алтынзархы чардығынаң 8 км паза Жемчужнай посёлоктаң 16 км аар орныхча. Кӧл Чирім кӧлнің ағастар чох чазының тағлар аразындағы ойымда, 376 м пӧзік чирде турча. Ибіркі тағлар талай синінең 614 м аспинчалар, алтынзархы чары пірее орыннарда чікім. Чир-чайаанның хайраллалчатхан чирлерінде, сыбынаң харағай ӧсче, тағлар аразы оларны чазы чиллерінең арачылапча.
Кӧл тектоническай, амғы туста читіре істезілгелек: тӱбінің сині прай орыннарда кӧрілбеен, чир алтындағы суғларның пӱдізі читіре табылғалах. Ибіркі тағлар кӧл синінең 100—240 метрге пӧзіктер.
Пілӧ кӧл ікі ідістіг: Улуғ (ӱстӱнзархы-кидеркі) паза Кічіг (алтынзархы-іскеркі), оларны азырых піріктірче. Суғ ідізінің тиксі улии — 75 км²[1]. Тирең чирі 48,2 м читче[1]. Пілӧ кӧлнің чайылған чирі — 435,2 км². Кӧлнің суу наңмырларнаң паза чир алтындағы суғларнаң алылча, ідӧк Тойым суғзар кірче (кидеркі чардығы).
Кӧлнің суу ортымах синде минераллығ, щелочьтығ, сульфат-хлоридтіг, натрий-магнийліг. Минерализациязы пір синде нимес, 9—14 г/л. Суғ щелочьтығ. Бальнеология палғазы пар. Кӧлнің ӱстӱнзархы хазы тойлығ, палғастығ.
Пілӧ — турчатхан кӧл, кидеркі саринаң андар Тойым суғ ла кірче (аның суу промышленнай предприятителернің паза Сыра аалның арығлалбаан суунаң пуртахталча).
Пілӧ кӧлде часхыда паза кӱскӱде учухчатхан чӱс чӧрчеткен хустар тохтапчалар (хуу, гуменник, хас), хастар саны 1—2 муң читче.
Пілӧ кӧл ибіре чазы мал хадарҷаң чир, хыра чіли тузаланылған. Пілӧ кӧлде форель ӧскірчелер. Горбушанаң пелядь палыхтарны кир кӧргеннер.
Хакас Республиканың паза Ӱстӱнзархы Сибирьнің чуртағҷылары Пілӧ кӧлзер тынанарға кил парадырлар. Пляжтарның кӧп сабазы кӧлнің ӱстӱнзархы хазында орныхчалар. Кӧлнің улуғ паза кічін ідістерінің алтынзархы хазы, ол санда Пілӧ тағ (Чалпан), Хакас хазна чир-чайаан заповеднигінің Піло кӧл чиріне кірчелер.
Заповедник чирі
Пілӧ кӧл — Хакас хазна чир-чайаан заповеднигінің кластер чирі, улии 4,7 тыс. га. Сыра кӧллерінің ойым чазызында, Сыра аалның алтынзархы-іскеркі чардығының 25 км оортах чирінде турча. Чазы биогеоценозтарын, суғ-сас чирлерін паза хустарның чыылчатхан, уйа салынчатхан орыннарны, чир-чайаан-тархын ландшафттарын— андар кірче Пілӧ тағның (586 м) памятниктері, Сівее тағ, пічіктіг тастар, пістін эра алнындағы 4—11 чӱс чылларның кӱргеннері— хайраллир пӧгіннең тӧстелген. Чирінде тӧңнер, улуғ нимес тӱс чирлер парлар. Хайраллалчатхан чирге Пілӧ кӧлнің кічіг ідізінің ӱстӱнзархы-іскеркі, алтынзархы паза ӱстӱнзархы кидеркі сари, ідӧк кӧлнің улуғ ідізінің ӱстӱнзархы-іскеркі заливі кірче. Чазы ӧзімнері ӧсче. Пӱктіг чазылар тоғасчалар. Хайраллалчатхан чирнің улуғ чардығы кӧлейлерге килісче. Холларда нымырт, тоо ағазы, аба нымырты кизильника, хастырых ағас, спирея ӧсче. Пілӧ кӧлде ала пуға чуртапча. Кӧлнің суу тузынаң талайдағызына тӧӧй, мында кета паза форель чуртапча. Заповедник чирінде оорхалығларның 165 кӧрімі (ол санда палыхтар— 7, чылысхылар — 5, хустар — 138, сӱтнең азырапчатханнары — 15), 145 пӧзік тамырлығ ӧзімнер кӧрімі таныхталған. Пасха орыннарзар учухчатхан туста кӧлзер ӧртектернің, хастарның аймах кӧрімнері инчелер. Россияның Хызыл киндезіне Красная книга России кирілген арам тоғасчатхан хустарның кӧрімнер:киикчін, чазы кӧйгенегі, хазы аала ылачын, хызыл ӱгӱ филин, сар паза пасхазы— хайраллалчатхан чирде учуғыс тузында инчелер паза уйа салчалар. Хысхылых фламинго, чеграва тохтапча. Кічіг турна паза пора турна учуғысха мыннаң тимненче. Из растений гнездоцветка клобучковая занесена в Красную книгу РФ
Пілӧ тағда тагар-таштык тузындағы сівее турча. Тағның ӱстӱнзархы паарында 5 пічіктіг тас пар, оларның тузы пістің эра алнындағы 2 муң чылдаң 8—10 чӱс чылларға теере килісче. Тағ тӧзінде Тагар паза таштык культураларының кӱргеннері парлар.
Туризм
Пілӧ кӧл – туристтернің хынған орны. Пляжтағы тынағ хандых айының ортызынаң сығара орғах айына теере узарадылча. Иң кӧп кізі от айында таныхталча. Хакас заповедниктің істезіглері хоостыра, 2024 чылда пір кӱн аразына кӧлнің кічіг ідізінде 5693 кізі тынанған, улиинда– 6704 кізі[2]. Иң чылығ суғ от айында полча, 22-23 градусха чит парча, сомарға ол иң килістіре суғ чылии полча[3].
Пілӧ кӧлнің чирінлде тынағ базалары, чайғы тураҷахтары орныхчалар. Тынаға килістіре тимнелген пляжтар, спорт ачыхтары парлар, андар чон ахча тӧлеп кірче. Пос алынҷа суғ хазында тикке тынанҷаң оңдай пар[4].
Кӧлнің хазында, Хакас заповедниктің чирінде, «Скалки» тіп экология паза туристтер ибіҷектер комплексі орныхча. Анда кииснең тартылған, ағас ибіҷектер, ас-тамах пызырҷаң орын, мылчалар парлар[5].
Тынанчатхан улус Сыра аймаандағы чапсых орыннарзар чӧрче: Оңло тағлар изерізінзер, тархын-култура ис-пайының объекттеріне пай Пілӧ тағзар. 2019 чылда чир-чайаан системазына ӱрег иділчеткен сылтаанда, Пілӧ тағзар пос алынҷа чӧрерге чаратпиныбысханнар, андар экскурсия апарчатхан кізінең не хада сығарға чарадылча[6].
Алған орын
- ↑ 1 2 3 Кучак А. О. Особенности соленых озер Хакасии (озера Ширинского района) // Современные проблемы географии и геологии. К 100-летию открытия естественного отделения в Томском государственном университете. Материалы IV Всероссийской научно-практической конференции с международным участием. — Томск, 2017. — Т. II. — С. 153-155.
- ↑ на Озере Белё посчитали количество отдыхающих. Русское географическое общество (14 Орғах айы 2024). Дата обращения: 9 Хосхар айы 2025.
- ↑ Озеро Белё. Сибирское Агенство Новостей. Дата обращения: 9 Хосхар айы 2025.
- ↑ Озеро Белё. Хакасия - Земля пяти стихий. Дата обращения: 9 Хосхар айы 2025.
- ↑ Эколого-экскурсионный комплекс «Скалки». Дата обращения: 27 Азығ айы 2025.
- ↑ Гора Чалпан на озере Белё. Хакасия-Земля пяти стихий. Дата обращения: 9 Хосхар айы 2025.
Литература
- Природа Ширинского района. Абакан: Изд-во Хак. гос. ун-та им. Н. Ф. Катанова, 1999.