Тодышев, Кирилл Семёнович

Рувики тiп сайттаң
Кирилл Тодышев
Кирилл Семенович Тодышев.jpg
Тӧреен кӱні 11 сілкер айы 1892({{padleft:1892|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:11|2|0}})
Тӧреен чирі Ӧӧк пилтірі, Минсуғ уезді, Ким губерниязы
Ӱреен кӱні 7 кӱрген айы 1947({{padleft:1947|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:7|2|0}}) (54 час)
Ӱреен чирі Хызылчар
Айғасчатхан кирее ӱгретчі, чарыдығлығ, халых деятельі

Кирилл Семёнович Тодышев (11 сілкер айы 1892, Ӧӧк пилтірі[d], Минсуғ уезді, Ким губерниязы или Ким губерниязы7 кӱрген айы 1947, Хызылчар[d]) — хакас ӱгретчі, просветитель, халых деятельі, хакас пічиинің, Хакасиядағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің тӧстегҷілерінің пірсі. Пастағы хакас букварьының авторы.

Кирилл Тодышев 1892 чылның сілкер айының 11-ҷі кӱнінде[1] Ӧӧк пилтірі аалда кӧп палалығ кресен-малҷының сӧбірезінде тӧреен. Олар алты оол паза ікі хыс харындастар полғаннар[2]. Кирилл Семёнович школаны тоозып, 1908 чылда Хызылчардағы ӱгретчілер семинариязынзар ӱгренерге кіріп алған. Аны тоозып, 1912 чылда Асхыс аймаандағы Ӱс чул аалның школазында тоғын сыххан. Ӱс чул аалның чуртағҷыларын Наа чыл ӱлӱкӱннең таныстырған[2].

1923—1930 чылларда Ағбан пилтірі аймаандағы Райковтар аалында школа устағҷызы полып істенген. Тодышев хакас чонның пазылбин пӱткен чайаачызын чығҷаң: кип-чоохтарны, сиспектернең сӧспектерні. Іди, «Хакас тойы» ойынның сценарийін пас салған, хайзы соонаң Минсуғдағы театрда турғызылған, 1927 чылда андағох аттығ фильм кӧзідіге сығарылған.

1937 чылда репрессияа тартылған. 1930‒1940 чылларда Хызылчарның школаларында тоғынған тіп таныхталча[3], че пасха танығларнаң Тодышев Ангара хыриндағы Удерейскай аймахтың (амғы Хызылчар крайының Мотыгин аймағы) «Решающий» совхозтың школазында істенген[2]. 1945 чылда Хызылчарзар айланған.

Чарыдығ чолы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Хакас уездінің комитедінің 4 сентябрьда 1924 чылда сыххан чахиинаң хакас пічиин тӧстир пӧгіннең политика деятельі Г. И. Итыгиннің устаанда ӧнетін комиссия тӧстелген. Аның санына кірген просветительлер аразында Кирилл Тодышев, К. К. Самрин, С. И. Кузургашев, П. Т. Штыгашев, И. М. Киштеев, М. И. Райков полғаннар. Комиссияа 1-ғы паза 2-ҷі класстың ӱгренҷілеріне хакас тілінең учебниктерні, букварьны, арифметика учебнигін, тимнеп саларға киректелген. 1926 чылда Тодышевтің хакас тілінең пазылған пастағы букварьы чарыхха сыххан, А. Т. Казанаков хығырҷаң киндені тимнеп салған, К. К. Самрин — арифметиканы[3].

1928 чылда Тодышевтің ікінҷі хакас учебнигі чарыхха сыххан.

Кирилл Тодышев Хакасиядағы музей киреенің тӧстегҷілерінің пірсі полча. 1929 чылда Ағбан пилтірі аалда (амғы Ағбан) чир-суғ ӱгренҷең музей тӧстирінеңер чарадығ алылған. Олох чылда Тодышев музейге хакас чонның кибірлерін, культуразын чарытчатхан сигіс пулуңнығ хакас ибін паза хоныхта тузаланылчатхан 236 аймах ниме-ноо сыйлап пирген[4][5].

Кирилл Тодышев 1947 чылның кӱрген айының 7-ҷі кӱнінде Хызылчарда ӱреен[3]. Ахталған 1956 чылда.

Хумартхызы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

2017 чыл Асхыс аймаанда Кирилл Тодышевтің чылы тіп чарлалған. Школаларда, кӧзідіглер, класстағы частар, тегілек столлар, хумартхы иирлер, марығлар иртірілгеннер[6].

2017 чылның ӱртӱн айының 15-ҷі кӱнінде Ӱс чул аалның школазында Кирилл Тодышевке чарыдылған хумартхы чарды хызылған[7].

  1. 11 мая 1892. arhiv.r-19.ru. ГКУ РХ «Национальный архив». Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  2. 1 2 3 А. Ф. Чепашева. Жизнь, посвященная народу. www.memorial.krsk.ru. Мемориал Красноярск. Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  3. 1 2 3 Ю.А. Орешкова. Жизненный и творческий путь известного просветителя хакасского языка К.С. Тодышева (по документам Национального архива Республики Хакасия). arhiv.r-19.ru. ГКУ РХ «Национальный архив». Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  4. В Абакане пройдет юбилейное мероприятие, посвященное 125-летию Кирилла Семеновича Тодышева. www.19rus.ru. НИА Хакасия (5 Сілкер айы 2017). Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  5. Грандиозный и долгожданный объект в Хакасии. Почему он был так нужен. culture19.ru. Министерство культуры Республики Хакасия (14 Хосхар айы 2017). Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  6. В Хакасии увековечили память подвижника и просветителя Кирилла Тодышева. gazeta19.ru (18 Ӱртӱн айы 2017). Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  7. В Хакасии увековечили память подвижника и просветителя Кирилла Тодышева. gazeta19.ru (18 Ӱртӱн айы 2017). Дата обращения: 26 Кӧрік айы 2025.
  • Энциклопедия Республика Хакасия / Правительство Респ. Хакасия; [рук. проекта Г. Ю. Семигин; науч.-ред. совет: В. А. Кузьмин (пред.) и др.]. Т. 1 : [А — Н].— Абакан: Поликор, 2007, 430 с.
© Пу материал «РУВИКИ» интернет-энциклопедия» АНО холында.
Пу материалнаң пасха сайттарда «РУВИКИ» интернет-энциклопедия» АНО чарадиинаң на тузаланарға чарир.