Тун пайрам
| Тун пайрам | |
|---|---|
 | |
| Закон хоостыра | 1980 чылдаң сығара |
| Таныхталчатхан орны | Хакас Республика |
| Таныхталчатхан тузы | хандых айы |
Тун пайрам (орыс. праздник первого айрана) — хакас чонның чайғыда иртірілчеткен кибірліг ӱлӱкӱні.
Аны иртірер чарадығ 1980 чылда алылған.
Пайрамның тархыны
Тун пайрам мал ӧскірчеткен улустың ӱлӱкӱні полча. Ол хаҷаннаң сығара айран ӱлӱкӱні чіли таныхталчаң. Айран, тізең, сӱтнең иділген хакас чонның кибірліг ас-тамаа санына кірче. Ӱлӱкӱн сiлкер айының халғанҷы кӱннерінде - хандых айының пастағы кӱннерінде, мал тутчатхан улус хыстағдаң чайлағзар кӧскен соонда, таныхталҷаң. Пу туста кӱс алынып алған малның сӱді хозылҷаң, анынаң аймах ас-тамах тимнелҷең. Тун пайрам мал ӧскірізінең палғалыстығ, аның ӧӧн кӧстее - хакас чонның кибірліг хониин улуғлиры[1].
Пу ӱлӱкӱнге чон азынада тимненҷең. Сӱтнең аймах ас-тамах пызырылҷаң, пастағы айран турғызылҷаң, айраннаң араға сыбалҷаң, хакас чонының наа кӧгенектері тігілҷең. Пір кӱнде иртен нинҷе-нинҷе аалның чуртағҷылары хости турчатхан тағ пазында алай чазы чирiнде чыылызып, хазыңнар, ызых мал сарчынын турғызып, от тамысчаңнар. Ах сағал чыылысхан чоннаң хада отты тоғыс хати ибіріп, айранны отха, хазыңнарға, ызых малға сеектеп, Илбек тигірге, Чир инее алғызын читіріп, мал хазых турзын тіп паза сӱтнең иділген ас-тамах ӱзілбезін тіп сурынҷаң. Пастағы айран паза аның арағазы им-том саналҷаң, аннанар аны тӧгерге чарадылбаҷаң. Кибір хоостыра, сӱтнең тимнелген пастағы чиисты ӱлӱкӱндӧк чирге кирек полған, таңдазына артызарға чарадылбаҷаң[1].
Кибірлер иртірген соонда, аймах марығлар иртірілҷең. Оларның санында ат чарызы, охчаа атызы, кӱрес. Хакастар хурнаң хурчанып, харбасчаңнар. Хурға тудынып, марығласчатхан кізіні тастабызып, пиліне алай азах-холларына чатыр салған кізі чиңісчі саналҷаң.
Чичең атыс хакас чонында амыр хоныхта, чаа тузында даа пӧзік паалалҷаң. Мал ӧскірчеткен чон ідӧк аңҷы полған. Ухтаң атчатхан тиріг пол килгеннең, охчаа атызы сағам спорт кӧрімі чіли ле халған[2].
Кӱсті сынир арға-мӧрій санында хапчаң тас мариин таныхтирға кирек. Тас кӧдiрiмi 80-ҷа килограммға читчең. Марығ пӧгіні мындағ полған: тасты хурчаңа читіре кӧдірібізіп, одырыбызып турыбызарға, анаң тасты иңні азыра тастабызарға.
Иң хынған марығларның пірсі – ат чарызы. Малларнаң айғасчатхан улусха иң артых, чапчаң, чарысха килістіре атты таллап аларға сидік полбаҷаң. Ат чарызы хатығ правилоларға тӧстенҷең.
Полған на пайның пос тулбарлары полҷаң. Аттар ээлері чарыста араласпаҷаңнар, оолахтарны-саарбахтарны одыртчаңнар. Изер чох чарысчаңнар, чалаң кізее пасхалалчатхан ӧңніг платты тарт салҷаннар. Чарыс чолының узуны пір верстанаң 25-ке читчең. Ахчаға – ӱс чӱс салковайға даа - ойнаҷаңнар, хайзылары пір чӱске чағын чоон мӱӱстіг пасты марыға турғысчаң. Чиңісчі чыылысхан чонны сыйлаҷаң. Айранға паза кумысха чарыдылған ӱлӱкӱннер Сибирьдегі паза Ортын Азиядағы мал ӧскірчеткен чоннарда учурапча.
Ӱлӱкӱнде аймах кӧг тиріглерінің ӱні чайылҷаң:чатхан, пырғы, хомыс, хобырах. Прай аалларның тахпахчылары устарын сынирға кил парҷаңнар. Тахпахчыларның «Айтыс» мариинда иң чітіг сӧстіг, пасхазына маң пирбеен ус чиңісчі полыбысча.
Пайрамның айландырылғаны
Совет ӱлгӱзінің пастағы чылларында пу ӱлӱкӱн иртірілбин сыххан. 1980 чылда, Хакас автоном облазының 50 чылына чарыдып, Тун пайрамны хатап айландырып, кибірли иртірерге чарадығ алылған. Хакас чонның пайрамын айландырар кирекнең хабарҷы Юрий Забелин, историк Виктор Бутанаев, этнограф Виктор Кривоногов, хоосчы Владимир Штыгашев, Елена Филатова паза пасхазы ӧткін араласханнар. Пастағы пайрам Хакасияның Асхыс аймаандағы Паза чазызында 1980 чылда хандых айының 21-ҷі кӱнінде иртірілген. Халғанҷы чылларда от айында Сағай чазызында таныхталча.
Чыллардаң Тун пайрам программазына наа оңдайлар хозылча. Оларның санында хакас чонның ас-тамаа марии, устарның пос холынаң чайалған тоғыстарының кӧзідии иртірілче.
14−15 июньда 2024 чылда ирткен Тун пайрамда 161 кізі пір саңай чатхан ойынын кӧзіткен[3].
Алған орын
- ↑ 1,0 1,1 Бутанаев, В. Я. Традиционная культура и быт хакасов: Пособие для учителей. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1996.
- ↑ Бутанаев В. Я., Верник А. А., Ултургашев А. А. Народные праздники Хакасии : Учеб. пособие / Бутанаев В.Я., Верник А.А., Ултургашев А.А.; Хакас. гос. ун-т им. Н.Ф. Катанова. - Абакан : Изд-во Хакас. гос. ун-та, 1999.
- ↑ Хакас чонның cӧбіре кибірлері хайраллалзын
Литература
- Бутанаев, В. Я. Традиционная культура и быт хакасов: Пособие для учителей. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1996.
- Алексей Анненко, Юрий Забелин. Тун пайраму — 25! И века… История возрождения праздника. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2005.
Ссылкалар
- Тун Пайрам в Хакасии (Видеосюжет. 2011 год)
- Тун Пайрам начинался так // Хакасия. — 2011. — 3 июня.