Улуғ Хуртуйах тас

Рувики тiп сайттаң
Улуғ Хуртуйах тас
Кӧзірімі 2,6 тонна кӧзее Тастың пазында конусха тӧӧй пӧріктіг кізі пазы кизіп чайалған, кистінде - залын ӱрілік тулуңнар іркізі пазына. Ортызында чахсы кӧрінминчеткен кізее тӧӧй ома схемазы — с «ӱзінҷі» харахтығ ома.

Кӧзірімі 2,6 тонна кӧзее Тастың пазында конусха тӧӧй пӧріктіг кізі пазы кизіп чайалған, кистінде - залын ӱрілік тулуңнар іркізі пазына.

Ортызында чахсы кӧрінминчеткен кізее тӧӧй ома схемазы — с «ӱзінҷі» харахтығ ома.
Окунев культуразы

"Улуғ Хуртуйах тас" "Улуғ Хуртуйах "

(рус.) "Большая каменная старуха" , "Бабий Камень", "Великая Баба", "Куртуякское изваяние", "Старушка Каменная". пістің эра алнындағы III муң чылларның тоозылғаны— II муң чылларның пасталғаны
кӱрең песчаник. 220 × 50 х 60 см
Сағай чазызындағы азых тигір алтындағы музей, Оңхак, Асхыс аймағы, Хакасия
(инв. 1910029)
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Улуғ Хуртуйах тас, ідӧк «Улуғ Хуртуйах» орыс тіліне «Большая каменная старуха», «Бабий Камень», «Великая Баба» тілбестелче, ідӧк «Куртуякское изваяние», «Старушка Каменная» адапчалар — 106 № каталогча иней тас[1], маяк полған, Хакасияның Асхыс аймаандағы Оңхак аалдаң кидер 500 м паза Ағбан суғдаң алтынзарых-кидер пір километр оортах чирде турчатхан Окунев культуразының памятнигі[2] конца III — начала II тысячелетия до н. э.

Оңхактағы музейде турчатхан кӧзее

Параметрлер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Материал: Кӱрең песчаник
  • Улии: 220 х 50х60 см[1]
  • Кӧдірімі: 2,6 тонна .

Рельеф

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Тастың пазында конусха тӧӧй пӧріктіг кізі пазы кизіліп хоосталған: ортызында — кізінің сырайы осхас хоос. Омаға тӧӧй ниме киртілген орын чоон чӧрчеткен ипчінің харнына тӧӧй. ХХ чӱс чыл пасталчатхан тустағы сомда кӧзеенең кибірлер иртіргені кӧрінче: тас пазындағы кізі сырайы ӧріңменең сӱртілік, ахсының алтында азыраан соонда халған істер халғаннар.

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Улуғ Хуртуйах тасты пастағызын на 1722 чылда Даниэль Готлиб Мессершмидт  (орыс) (рус. чарытхан[3][4]:

«…Хуртуйах пора песчаникнең киртілген паза чирге хыйын турғызылған. Аның кистінде халын, тулуңа ӱрілген састарын кӧрерге чарир. Тадарлар-язычниктер аны аарлап-улуғлаҷаңнар, аны ӱс хати ибірҷеңнер, аның соонда чииснең азыраҷаңнар. Ӧбекелердең Хуртуйах тас саблығ матрона полған паза илбек худай аны тасха айландырған тіп чоох читкен чонға…».

В. В. Радловтың танығларынаң, Д. Г Миссершмидттің 1722 чылда пасхан тоғызында пазылых[3]:

Кистінде хадыл тулуң чатча, андағны ам даа калмык паза тадар ипчілер ал чӧрчелер …

Истегі паза Пилтірдегі тадар-язычниктер ағаа улуғ аарласнаң айланҷаңнар: полғаны ла аны ӱс хати ибірҷең, ол кибірні толдырған соонда, позының ас-тамааның чардығын ағаа читірҷең алай чиисті тас тӧзіндегі отта салҷаң…

Минің суриима: ноға пу тіріг нимес тасты іди аарлап-улуғлапчалар…, олар нандырғаннар, оларның ӧбекелерінің сӧстерінең, Хуртуйах уғаа саблығ матрона полған, Кайра-хан алай илбек Хан Худай аны тасха айландырыбысхан

В. В. Радловтың танығларынаң, Г. Ф Миллернің  (орыс) (рус. паза И. Г. Гмелиннің Камчаткаҷа ікінҷі экспедиция тузында пазылған тоғыстарында чарыдылған[3]:

чоон тас статуя (ибіре киртілген паза алтынзар сала устығ иділген), кізі сынынҷа, сырайы чалбах паза устығ пастығ пӧріктіг

П. С. Паллас 1772 чылда тасты чарыдып, хоза таныхтаан[3][5]:

кӧп кӱргеннернең ибірілген паза улуғ плиталарнаң турғызылған тӧңні тапхам… Оларның пірсі кізее тӧӧй … улиинаң чоон ипчі омазы. Ипчінің ахсы азылых, азах аар чӧрчеткенін таныхтапчатхан пілдірте кӧрінчеткен харнында «чоллар» паза «сіліг игір пазылғаны» кӧрінген»

Василий Иванович Суриков 1873 чылда, Улуғ Хуртуйах тас

Стиль хоостыра пу ікі хоос — иней тастың хатығ иділген пазы паза схема оңдайынаң иділген «ӱс харахтығ» сырайы пасхалалчалар. Н. В. Леонтьевтің, В. Ф. Капельконың, Ю. Н. Есиннің кӧрістерінең, паза пір сырайны алай «передникті» таныхтааны Окуневтің кӧзеелерінде кӧп тоғасча[3].

В. В Радлов 1889 чылда піди чарытхан[3]:

Пу иней тас тастарнаң ибірілген квадрат оңдайынаң иділген кізі чыған орында турча. Тас тӧрт пулуңнығ призмаа тӧӧй, уғаа хатығ киртілік

Хуртуйах тастың турчатхан чирінеңер Н. Ф. Катанов 1899 чылда пасхан:

«…Асхыс аалдаң Ис пилтірінзер ипчімнең хада… 1899 чылның от айының 9-ҷы кӱнінде чолға сығыбысхабыс… чолның оң саринда… Апаков паза Караблеков ааллар аразында алтынзарых-іскер сырайынаң пӧзік иней тас турча, орындағы чон аны „Хуртуйах тас“ адапча, аны П. С. Паллас 1772 чылның ӱртӱн айының 5-ҷі кӱнінде кӧр салған…»

Анаң ол иней тас Тагар кӱргенінең сығарылтыр[1] паза чазызар, Ағбанзар парчатхан Оңхак чол хыринзар кӧзірілтір[3]. 1954 чылда Хуртуйах тас Хакас Республиканың чир-суғ ӱгренҷең музейінің чыындызына кірген. Иней тас Хакасиядағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің археологы А. Н. Липскийнің  (орыс) (рус. устаанда кӧзірілген. Анзы искусство произведениезін кізі холынаң арачылир пӧгіннең иділген. Орындағы чон Хуртуйах тасты аарлап-улуғлапча, ипчілерге паза іҷе поларға полысча, ол «Прай іҷелернің іҷезі» полча тіп киртінчелер[5][6]. А. Н. Липский Хуртуйах тасха аны музейзер кӧзірген соонда пазырғанын піди чарытхан:

«…Ағбандағы музейнің тастында, пурунғы кӧзеелер аразында Хуртуйах тас скульптура турча, иней тасты мин 1954 чылда Оңхак аалдаң ағылғам. Пу песчаник кӧзеезі, чахсы тимнелген, аның пӱдізінде сырайлығ пас, ол тастаң иділбеен, ідӧк азах аар чӧрчеткен ипчінің пілдірте кӧзіділген харны, анда сырай киртілік… мына пу тас алнында, холында сӱтнең иділген араға чірчезін инес тастың ахсына тудына, чиит хакас ипчі турған. Хуртуйах тастың ахсы ӧріңменең сӱртілік полған. Чирде хазың ідісте чиис, араға паза астаң иділчеткен абыртхы турған… Чиит ипчі хуртуйах тастың ахсына араға чірчезін тудына, ниме-де сурынып, пазырған… Чиит ипчі пазыранарын тоосханда, мин аны паза хада килген кізілерні музейзер кірерге сурынғам. Мында, сурастырығларым соонда, улуғ частығ ипчі чиит ипчі аның килні полчатханың искірген, ирінең он чыл чуртап парирлар, пала кӧрбееннер, Хуртуйах тасты Ағбанзар апарғанын ис салып, пеер килтірлер, килніне пала сурынарға…».

1970 чылда Л. Р. Кызласов иней тас турған чирде хуча астрагалын тапхан, сӱлейке, хасхан чир хыринда улуғ паза чиит аттарның, тӧрт хойның, пір інектің сӧӧктері паза тістері, кииктің сӧӧгі, керамика, кӧп сай табылған. Оларның аразында филическай пӱдістіг тастар илееде полған[1][3][7].

Хуртуйах тастың академическай істезіг хоостары парлар: Д. Г. Мессершмидттің дневнигінең хоос[3][8], Л. Р. Кызласовтың 1986 чылдағы Л. А. Евтюхованың 1947 чылдағы сомы хоостыра хоозы[3], 1970 чылдағы А. Н. Липскийнің хоозынҷа[3], Э. Б. Вадецкаяның 1967 чылдағы хоозынҷа[9] паза Н. В. Леонтьевтің хоозынҷа амғы хоос, В. Ф. Капельконың, Ю. Н. Есиннің 2006 чылдағы[3].

Хакас чонның Улуғлар чӧбінің кӱстенізінең 2003 чылның орғах айының 30-ҷы кӱнінде хуртуйах тас мының алнында турған чирзер, Асхыс аймаандағы Оңхак аал хыриндағы чазызар, айлардырылған[10]. Хар-наңмырдаң, чиллердең, соох-ізігдең хайраллап алар пӧгіннең, хуртуйах тас сӱлейке иб істінде турча[11]. Ол орын пір экспонаттың азых тигір алтындағы музейі полча. Ағбан — Ах Тобырах чолның 113-ҷі километрінде турча[12][13]. Иней тас ЮНЕСКО-ның тилекейдегі хоос ис-пайының изерізіне кирілген[14].

2025 чылның азығ айының пастағы кӱннерінде хуртуйах тас Санкт-Петербургтағы реставрация-пӱдіріг институдының доценті, хоосчы-реставратор Станислав Щигорецтің устаанда нааҷылалған[15][16].

Живописьте

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Сибирьде, Ким паза Тобольск губернияларында нинҷе-нинҷе хати полған орыс хоосчы В. И. Суриков  (орыс) (рус. Минсуғ округындағы (амғы Хакасия) пурунғы иней тасты, «Улуғ Хуртуйах Тас» (1873) паза акварельнең чайалған «Карым подпасок. Иней тас» (1873) набросоктарында кӧзіт салған. Халғанҷызында хуртуйах тас хыринда оолахнаң аар таарлалған ат турча[8].

Литературада

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Хуртуйах тастаңар чибіргіҷе аймах кип-чоох пічікке кирілген. Удаа тоғасчатхан кип-чоохтың полтазы Хуртуйахты Сартакпайнаң палғалыстырча, хайзы прай Сойан-Алтай чоннарының саблығ культура матырына саналча[5]:

Тахталар пӱдірігҷізі, паза Хуртуйахтың ирі, Сартакпай Ким суғҷа тахта пӱдір салған. Анынҷа ыырҷылар Хакасия чирінзер читкеннер. Сартакпай Хуртуйахты паза ікі оолғын аттарына одыртып, ӧлімнең хорыхтырып, пір дее айланмин, оларға мыннаң ырах ойладарға чахығ пирген. Позы, тізең, ыырҷыларны тут халар ӱчӱн, оларның алнында турыбысхан. Чаалазығ ӱр парбаан, Сартакпай турыстығ тынын пир салған. Хуртуйах паза ооллары Ағбан суғның хазынзар читкеннер. Хуртуйах адынаң суғ кизіре атығыбысхан, ооллары ағаа чит полбааннар, ағын суға саайлан парғаннар. Хуртуйах, сыдабин, ооллары хайди полчатханын кӧріп, айланыбысхан. Оларның ӧлімін кӧр салып, Хуртуйах Ӧӧркі чир-чайааннарзар сынны сурап айланған. Ӧӧркі чайааннар, аның сурынызын толдырып, Хуртуйахты тасха айландырғаннар паза ағаа пала кӧрбеен ипчілерге полызар кӱс пиргеннер

Хакас писатель паза драматург М. Е. Кильчичаков чоохтаан, аны литература тіліне айландырылған В. К. Татарованың пасха кип-чооғынҷа, Хуртуйах хырғыс (хакас) ханның ипчізі полған. Ыырҷы, оларның чирлерінзер кір сыхханда, чон хырыл сыххан. Хуртуйах Ымайзар полызығ сурынызынаң айланған. Анзы аны толдырып, Хуртуйахты тасха айландырыбысхан, ағаа хутты хайраллирға пирген — ол хакас чонның худы, кӱзі[5].

Улуғ Хуртуйах тас — «Прай іҷелернің іҷезіне» айланыс- сурыныс[5]:

Пістің Ах-арығ Инес тас,

Прай аңнарның палалары пар,

Прай хустарның палалары пар,

Прай палыхтарның палалары пар,

Прай кізілернің палалары пар,

Минің не палам чоғыл,

Іҷе поларға полыс пир…

Ідӧк кӧріңер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ 1 2 3 4 Леонтьев Н. В., Капелько В. Ф., Есин Ю. Н. Изваяния и стелы Окуневской культутры.
  2. ↑ Окуневская культура. bigenc.ru. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 20 Кічіг хырлас айы 2022.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Савинов Д. Г. К интерпретации женского образа в искусстве населения эпохи бронзы Минусинской котловины..
  4. ↑ Изучение древней истории Северной и Центральной Азии: от истоков к современности : тезисы Международной научной конференции, посвященной 300-летию экспедиции Д.Г. Мессершмидта. Правительство Респ. Хакасия / В.И. Молодин. — Новосибирск: ИАЭТ СО РАН, 2022.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 Ерёмин Леонид. Хуртуйах тас — Мать матерей // Сибирские огни : литературный журнал. — 2014. — От айы (№ 07).
  6. ↑ Сила Хуртуях тас. gazeta19.ru (29 Кӧрік айы 2017). Дата обращения: 17 Хандых айы 2025.
  7. ↑ Кызласов И. Л. Древние изваяния и менгиры Хакасии (К методике полевых исследований) // Вопросы древней истории Южной Сибири. — Абакан, 1984.
  8. ↑ 1 2 Чебодаева М. П. Хакасия в творчестве русских и зарубежных художников XVIII–XX веков : альбом. — СПб., 2014.
  9. ↑ Вадецкая Э. Б. Древние идолы Енисея.. — 1967.
  10. ↑ Она была здесь всегда. В чем феномен Улуг Хуртуях Тас? shansonline.ru (18 Хосхар айы 2024). Дата обращения: 16 Хандых айы 2025.
  11. ↑ Она была здесь всегда. В чем феномен Улуг Хуртуях Тас? shansonline.ru (18 Хосхар айы 2024). Дата обращения: 17 Хандых айы 2025.
  12. ↑ Туристические «пять копеек» от Ивана Кукарцева: Улуг Хуртуях тас. pulse19.ru. Дата обращения: 17 Хандых айы 2025.
  13. ↑ Улуг Хуртуях Тас. khakassia.travel. Дата обращения: 16 Хандых айы 2025.
  14. ↑ Музей "каменной бабушки" Хуртуях Тас стал самым посещаемым в Хакасии. ria.ru (18 Кӱрген айы 2013). Дата обращения: 7 Ӱртӱн айы 2024.
  15. ↑ В музее Хакасии завершили работы по спасению от разрушения древнего изваяния Улуг Хуртуях Тас. shansonline.ru (7 Азығ айы 2025). Дата обращения: 17 Хандых айы 2025.
  16. ↑ «Великую каменную мать» в Хакасии отреставрировали специалисты из Питера. abakan-news.ru (8 Азығ айы 2025). Дата обращения: 17 Хандых айы 2025.

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Липский А. Н. Енисейские изваяния. — Абакан, 1970. — С. 6—7.
  • Ерёмин Леонид. Хуртуйах тас — Мать матерей // Сибирские огни : литературный журнал. — 2014. — От айы (№ 07).
  • Катанов Н. Ф. Избранные труды о Хакасии и сопредельных территориях. — Абакан, 2004. — С. 234.

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Улуғ_Хуртуйах_тас&oldid=99486