Талған
Тузаланылған материаллар
| Талған | |
|---|---|
| {хак. талған, башк. талҡан, каз. талқан, хырғ. талкан, орыс. толокно | |
 Талған — тыва чонның хаарған уннаң мӧӧтнең тимнелген ас-тамаа | |
| Чиистер | |
| Ӧӧн | пуғдай, кӧче, сула арыс |
| Пасха | мӧӧт, нымырт, ӧріңме, хайах |
| Тӧӧй ас-тамахтар | |
| Пасха чоннарның ас-тамаа | курмас |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Талған ( тӱрк talqan; орыс. толокно[1][2]) — кӧчедең алай пуғдайдаң хоорып, теербеннең унах иде тартып иділген чиис[3][4].
Талған хакас, алтай, тыва чоннарның, ногайларның, башкирлернің, пӱрӱттернің, казахтарның, хырғыстарның, моолларның, татарларның, узбектернің, чуваштарның кибірліг ас-тамаа полча. Талғанға тӧӧй чиис армяннарда (арм.похиндз), орыстарда паза пасхазында пар.
Кибірли асты сооғып, сарғааснаң сарғап, теербеннең тартчалар.
Талғаннаң иділген чиисті кибірли столға ӱлӱкӱннерде салчалар. Оларның санында Тун пайрам, Алтын ас, Сабантуй, Кӧӧк чейі (башк. Кәкүк сәйе), Сыргатуй.
Талғаннаң хырғыс чонның жарма алай максым тіп адалчатхан кибірліг суу тимнелче. Сухсаанын паза астаанын хандырча.
Талғанны киден хаптарда, тос ідісте хайраллалча. Чорыхха, аңнап парза, от тоғызына чииске алчалар, ораза тузында чіпчелер. Талған аймах микроэлементтерге пай, аның сиңміні асхынах. Ол тамырлардағы, чӱлдегі, оорхадағы, паардағы, пӱгӱректегі холестеринні паза тусты чох итче, энтеросорбент полча.
Хакас чонның ас-тамаа
Хакас чонның кибірліг ас-тамаа — талған хоорылған, теербенде унадылған кӧченең алай пуғдайдаң тимнелче. Мының алнында полған на хоныхта талғанны тимнеҷең ӧнетін тиріглерні тудынҷаңнар. Андар кірҷең асты хоорҷаң тимір ідіс — хоорғыс, ағас соғахнаң соғах палазы, сарғаас, теербен. Пастап кӧче алай ас хоорғыста хоорылҷаң, анаң соғахта соғылҷаң. Соонаң соғылған асты сарғааста сарғап, теербенде тартчаңнар. Талғанны хапта тутчаңнар[5].
Талған чиизі
Кибірліг чиистің пірсі талған потхызы полча. Хайнапчатхан суғлығ хазанзар талған салылча, пысханҷа потхы пулғастырылча, кирек синде тус, анаң хайах салылча. Хайах потхызы, аны ідӧк сатырма адапчалар, хайахта тимнелче. Хайнапчатхан хайахха талған салылча, анаң хузух хозылча. Пу чиис пала чиизіне саналча. Потхының ӱзінҷі кӧрімі хаарған ӱн адалча. Пастап талған хазанда харылча, анаң сӱт урылча. Хойып парған паза пыс парған потхыға хайах хозылча. Орыс тілінең адалған прай потхылар саламат адалчалар[6].
Ӱлӱкӱннердегі чиис
Талғанға паза анынаң тимнеен чииске Хакасиядағы республика синінде таныхталчатхан Алтын ас ӱлӱкӱн чарыдылча. Ол Асхыс аймаандағы Казанов аал хыриндағы «Казановка» музей-заповедниктің хойнында иртірілче[7] . Ӱлӱкӱнде кибірли талғаннаң иділген аймах чиис чон алнына сығарылча, аалҷылар мының алнындағы паза амғы тустағы талғанның чиизін тимнеҷең оңдайларнаң танысчалар, талғанны амзапчалар. Хакас чонның ас-тамаан хайраллап, аны чонға читірер пӧгіннең, республика синіндегі Тун пайрам ӱлӱкӱнде талғаннаң тимнелген артых ас-тамах марии иртірілче[8].
Алған орын
- ↑ Вопросы языкознания, Выпуски 1-3 Архивная копия от 2 Ӱртӱн айы 2018 на Wayback Machine — М.: Изд-во Академии наук СССР., 1991 — С. 41
- ↑ Валл М. Н. Исследования по грамматике и лексике енисейских языков Архивная копия от 2 Ӱртӱн айы 2018 на Wayback Machine — Новосибирск: Наука, Сибирское отд-ние, 1986 —86 с. — С. 76
- ↑ Учение записки, Объемы 8-10. Научно-исследовательскй институт истории, языка и литературы Архивная копия от 1 Улуғ хырлас айы 2017 на Wayback Machine — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного изд-ва, 1969
- ↑ Тюркские народы Сибири Архивная копия от 1 Улуғ хырлас айы 2017 на Wayback Machine. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, Институт археологии и этнографии (Российская академия наук. Сибирское отделение) — Новосибирск: Наука, 2006 — 677 с.
- ↑ Бутанаев В. Я. Национальные блюда хакасов = Хоорай ас-тамахтары. — Абакан: УПП «Хакасия», 1994. — С. 16. — 40 с.
- ↑ Бутанаев В. Я. Традиционная культура и быт хакасов. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1996. — С. 121. — 224 с. — ISBN 5-7091-0068-4.
- ↑ Праздник талгана «Алтын ас» собрал в Казановке сотни гостей и жителей Хакасии. 19rusinfo.ru (6 Хандых айы 2024). Дата обращения: 2 Хосхар айы 2025.
- ↑ ости праздника «Тун пайрам» проголосовали за пять лучших блюд хакасской кухни: айран, талган, потхы, чарба угре, хан. culture19.ru (17 Хандых айы 2024). Дата обращения: 2 Хосхар айы 2025.
Литература
Ссылкалар
- Башкирская кухня
- Каша Талкан Архивная копия от 10 Кічіг хырлас айы 2016 на Wayback Machine
- Статья в Башкирской энциклопедии
- Хакасская кухня