Тазоба ӧргезі
Тазоба ӧргезі — Хакасиядағы гуннар паза сарматтар тузының пістің эра алнындағы I чӱс чылның архитектура памятнигі.
Ағбан паза Тазоба суғ аразында, Ағбан городтаң ӱстӱнзархы-кидеркі саринзар 8 км оортах чирде, Чапаев аал хыринда турған. 1940 чылда чол иткен туста азылған. Раскопкаларны 1941, 1944, 1945 чылларда Хазна тархын музейінің тоғынҷызы Л. А. Евтюхова паза Минсуғдағы музейнің тоғынҷызы В. П. Левашева апарғаннар.
Архитектура
Диаметрі 60-ҷа метр, пӧзии 0.6-1.8 метр иңдеріл парған тӧң алтында, ӧргенің изелгеннең халғаны азылған, аның улии 35x45 метрге тиңнелген. Ол чир чарыхтың чардыхтары хоостыра турған, кірҷең орны ӱстӱнзарыхсар айланған. Ӧргенің тиксі улии — 1500 м², аның тӧзі чох полған, чирі ле тӱзеділік полған. Пол паза пӧзии 1.8 метрге читчеткен той стеналары хайраллал халғаннар, оларның чалбаа 2 метрге читкен. Ӧргеде прай 20 комната полған, полғанының на улии 28-30 м². Ӧргенің ортызында улии 132 м² улуғ квадрат зал полған. Аның полған на сарина тудыстыра 6 комнаталығ анфиладалар парғаннар, іскеркі паза кидеркі саринаң ікі рядха тӧртер комната полған. Ӧргезер ӧӧн кіріс ӱстӱнзартын полған, комнаталар ізіктернең палғалысханнар. Тірег столбтары, арғалар, хырның стропилалары, кӧп комнатаның ізіктері ағас полғаннар. Той пол алтында чылығ пирҷең системаның каналлары ирткеннер, олар чалбаа 0.5 м тирең нимес песчаниктең турғызылған канавалар оңдайынҷа 3-4 комнатаны піріктіргеннер. Кии песте ізіділҷең, анаң ӧрге тастынзар трубаларҷа сығарылҷаң. Пірее комнаталарны жаровнялар чылытчаңнар.
Тапхан ниме-ноолар
Ӧргенің кірҷең саринаң стеналары сыбы хоостығ той плитаҷахтарнаң чазалых полғаннар. Ӧӧн залның чоон хола ізіктерінің тудазы мӱӱстіг, пӱгір тумзухтығ ӱс мӱӱстіг короналығ, наах сағаллығ, сағаллығ, тіс ырсайтыбысхан чабал нименің омазына тӧӧй чазалых. Ізік асчаң кольцо аның тумзуғына турғызылых полған.
Ӧргенің хазылғаны соонда табылған кӧп нимес ниме аның тузына килістіре полған: сабында чоон кольцолығ тимір пычах пізі, тимір втулка — «пещня», хайырғас, чарых ноған нефритнең иділген сӧлчік чаймағастың чардыхтары, коралл монҷых, алтын ызырға, ідістер кизектері. Той ідіс орында иділген, ол таштык культуразындағы осхас. Пір ле ідіс пасха чирдең — хуннарни.
Ӧрге туразының хыры тӧрт пулуңнығ сала істінзер айландырылых дисктерге тӧӧй черепицанаң чабылған, дисктер аразы чарым цилиндр кӧлбелерінең чабылған. Хырның хыриндағы стропилалар пазында хаптырылған дисктерде хыдат иероглифтер полғаннар. Чепепицада пазылған: «Тигір оолғына муң кӱскӱ паза он муң часхы чобағ чох ӧрініс». Зданиенің изелгеннең халғаны ибіре кірҷең халханың башняларынаң хада той сиденінің халған чардыхтары табылғаннар.
Ӧрге хыдат Ли Лин полководец адынаң палғалыстырылған, хайзын хуннар пістің эра алнындағы 99 чыл мының алнында сӱр парыбысханнар паза алтынзархы чирде наместникке турғыс салғаннар. Пазылған нименің оңдайы, тізең, пірее учёнайларға ӧрге Ван Чжаоцзюнь хызының алай позын император чарлабысхан , сюннунаң палғалыс тутхан Лу Фанның полғанына салтар идерге пирче. Іди ӧрге I чӱс чылға апарча тіп таныхталча[1].
Ӧрге изел парған соонда, ол чирде улуғ тӧң пол килген. Анынаң соондағы таштык сӧӧк оймахтары чіли паза ортын чӱс чылларда паза этнография тузында тайығ иртірҷең орын чіли тузаланғаннар.
Алған орын
- ↑ Ковалёв А. А. Император Китая в хакасской степи Архивная копия от 27 Хандых айы 2020 на Wayback Machine // Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2011. С. 77—114.
Литература
- Евтюхова Л.А. Южная Сибирь в древности // По следам древних культур. От Волги до Тихого океана. М., 1954. С. 195-224.
- Кызласов Л. Р. Гуннский дворец на Енисее. М., 2001