Адалығ чаа ордені

Адалығ чаа ордені
I степени
II степень
III степень
Хазна	СССР
Тип	орден
Кем сыйыхтатча	Хызыл Армияның, Чаа-талай флодының, НКВД войсколарының паза партизан отрядтарының рядовойлары паза устағҷылары
Сыйыхтир сылтағ	Совет Ада чир-суу ӱчӱн чаалазығларда махачызын, чалтанмазын кӧзіткен кізілер паза Тоғысчы-кресеннернің Хызыл Армиязының чаа операцияларының маңнанызына хабасхан чааҷылар
Статус	пирілбинче
Статистика
Параметрлер	материал: алтын, кӱмӱс
Тӧстелген кӱні	20 майда 1942 чылда
Пастағы сыйыхтас	2 июньда 1942 чылда
Халғанҷы сыйыхтас	6 ноябрьда 1985 чылда
Сыйыхтас саны	9,1 млн азыра во время войны  I степени — 324 903 кізі II степени — 951 652 кізі
Теес
Улуғ сыйых	Александр Невский ордені
Кічіг сыйых	Істеніс Хызыл Знамязының ордені
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Адалығ чаа ордені (орыс. Орден Отечественной войны) — СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1942 чылның сілкер айының 20-ҷі кӱнінде «Адалығ чааның I паза II степень орденнерін тӧстирінеңер» чахиинаң алылған СССР-ның ордені.

Адалығ чаа ордені, СССР-ның почта марказы, 1943 чыл (орденнің чаламазына кӧріңер)

Адалығ чаа ордені, СССР-ның почта марказы, «СССР-ның орденнері паза медальлары» сығарыстаң (хоосчы — А. Мандрусова, ЦФА 894 №), 1944 чыл

Соонаң СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1943 чылның хандых айының 19-ҷы кӱнінде алылған чахиинҷа, орденнің чарыдиина хайзы тӱзедіглер кирілгеннер, орденнің статутына, тізең, 1947 чылның улуғ хырлас айының 16-ҷы кӱнінде.

Чаа тузына I степень орденінең 324 903 кізі сыйыхтатхан, II степень орденінең — 951 652 кізі. 1985 чылға теере I степень орденінең 344 муң азыра кізі сыйыхтатхан, II степень орденінең — 1 миллион 28 муңҷа кізі.

Орден тархыны

Адалығ чаа ордені — Илбек Ада чаа тузының пастағы совет сыйии. Ідӧк степеньнерге чарылған пастағы совет ордені полча. 1977 чылға теере сыйыхтатхан кізінің ӱреені соонда сӧбірезіне пирілген кӧп нимес сыйыхтарның пірсі полча (оларның санында I, II паза III степеньніг Октябрь Революциязының ордені, «Матыр іҷе», «Іҷе сабланызы» орденнер), соонаң сӧбіреде артызар кибір пасха орден-медальларға тарадылған.

1942 чылның хосхар айының 10-ҷы кӱнінде И. В. Сталин Тоғысчы-кресеннернің Хызыл Армиязының тыл пастығы интендант службазының генерал-лейтенанты А. В. Хрулёвха фашисттердең тоғыр чаалазығларда махачызын кӧзіт пирген чааҷыларны сыйыхтаҷаң орден проектін тимнебізерге паза аны кӧзіт пирерге чахығ пирген. Пастап орденні «Чаа сабланызы ӱчӱн» адирға иткеннер. Орден проектін тимнирге тартылғаннар хоосчы Сергей Иванович Дмитриев («Махачызы ӱчӱн», «Чааласхан ӱчӱн» медальларның, «Тоғысчы-Кресеннернің Хызыл Армиязына XX чыл» пайрамнығ медальның авторы) паза Александр Иванович Кузнецов. Ікі хоных пазынаң пастағы эскизтер пол килгеннер, оларның аразында тимірнең ит кӧрер нинҷе-де экземплярны алғаннар. 1942 чылның хосхар айының 18-ҷі кӱнінде кӧзідімнер чарадылғаннар. Сыйыхты А. И. Кузнецовтың проектінҷе идерге чарадығ алылған, танығда «Адалығ чаа» пазылғаны С. И. Дмитриевтің тоғызынаң алылған.

Орденні ал чӧрчең правилолар, чаламазының ӧӧ, аны сыйых колодказына хаптырҷаң орны СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1943 чылның хандых айының 19-ҷы кӱнінде сыххан «СССР-ның орденнерінің паза медальларының кӧзідімнерін паза чаламаларын чарыдары паза орденнерні, медальларны, орден чаламаларын паза кӧксіндегі танығларны ал чӧрчең правилоларны тӧстирінеңер» чахиинаң кирілгеннер.

Чаалазығда махачызын кӧзіткен чааҷыларны паза командирлерні тузында сыйыхтир ӱчӱн, Адалығ чааның орденін читірҷең право чаа командованиезіне пирілген — фронттарның паза флоттарның устағҷыларынаң пасти корпустар командирлеріне теере. Удаа орденнерні махачы киректі иткен соондох чаалазығ тузында сыйыхтаҷаңнар.

СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының Адалығ чааның I паза II степень орденнерінең сыйыхтаҷаң пастағы чахығлар сыхханнар 1942 чылның хандых айының 2-ҷі кӱнінде. Орденнернің пастағы кавалерлері совет артиллеристтері полыбысханнар. Орден статутында чоохталған: орденнің I степеньінең кізі позы артиллерия одынаң 1 аар (алай ортымах) алай 2 ниик танкты (бронемашинаны), алай тирігліг расчёт санында 2 аар (алай ортымах) такты алай 3 ниик танкты (бронемашинаны) атыбысса, орденнің I степеньінең таныхтылар. Капитан И. И. Криклия устаанда 32 гвардия полкының артиллеристтері Харьков сариндағы чаалазығларда Ӱстӱнзархы-Кидеркі фронттың 28-ҷі армиязының 13-ҷі гвардия атығҷылар дивизиязының 42-ҷі гвардия атығҷылар полкының флангын чапханнар. 1942 чылның сілкер айында совет чааҷыларына 200 фашист танкы кір сыхханда, артиллеристтер паза бронебойщиктер оларны турыстығ удурлааннар: ыырҷыны чичең атып, аны чідіге киргеннер. Тохтағ чох ікі кӱн чаалазып, капитан Криклияның устаанда 32-ҷі гвардия артиллерия полкының 1-ғы артиллерия дивизионы 32 ыырҷы танкын чох идібіскен. И. И. Криклий позы ла 5 фашист машиназын атыбысхан, че аар палығлатхан, аны тылзар сығар парыбысханнар. 1942 чылның сілкер айының 16-ҷы кӱнінде, палығларына сыдабин, ӱреп парған. Чааҷылар расчёдының нинҷе-де номері ӱреп парғанда, улуғ лейтенант А. В. Смирнов, снаряд кизегі холын ӱзе сапханда даа, атызын тохтатпаан.

Капитан Иван Ильич Криклий Адалығ чааның I степень орденінің пастағы кавалері полыбысхан, че орден (312368 №) аның сӧбірезіне 1971 чылда ла читірілген. Олох сыйыхха турысханнар улуғ сержант Алексей Васильевич Смирнов паза хонҷых 776-ҷы артиллерия полкының политругы Иван Константинович Стаценко.

Артиллерия расчёдының пасха чааҷылары — хызыл армеецтер Григорьев Николай Ильич, Кулинец Алексей Иванович, Петрош Иван Полехтович, улуғ сержант Жарков Степан Трифонович, сержанттар Немфир Михаил Григорьевич паза Нестеренко Пётр Васильевич — Адалығ чааның II степень орденіне турысханнар.

Адалығ чааның I степень орденінің 1 № 1942 чылда Ржев алтында махачы чааласхан ӱчӱн сыйыхтатхан улуғ политрук, 52-ҷі атығҷылар дивизиязының политика пӧлиинің пастых орынҷызы Конюхов Василий Павловичтің сӧбірезіне ӱреен соонда пирілген (Кидеркі фронттың войсколарына 1943 чылның кӱрген айының 24-ҷі кӱнінде сыххан 072№ чахығ).

Адалығ чааның II степень орденінің 1 № улуғ лейтенант, 155-ҷі танк бригадазының разведкаҷа штабтың пастых орынҷызы Ражкин Павел Алексеевич ӱреен соонда сыйыхтатхан (1943 чылның хосхар айының 5-ҷі кӱнінде сыххан 22/н № 3-ҷі армияның войсколарына чахығ).

Адалығ чааның I степень орденінің тархынында пір чаа операциязының прай араласчыларына сыйых читірілгені тоғасхан. Пастағызын іди «К-21» суғ алтындағы кименің экипажы сыйыхтатхан, хайзы 1942 чылның от айының 5-ҷі кӱнінде Баренцев талайда ыырҷының килкім «Тирпиц» линкорын чаалап сыххан.

Адалығ чааның I степень орденінең 1943 чылның кӱрген айында Северескай Донец суғ хазында ікі кӱн чааласхан прай араласчылар — лейтенант А. Атаев устаан штурм группазының 30 чааҷызы (112-ҷі Башкирия кавалерия дивизиязының 294-ҷі кавалерия полкы) — сыйыхтатханнар.

Адалығ чаа орденінең чааҷы частьтары паза соединениелері, чаа училищелері паза арачыланыс заводтары сыйыхтатханнар. Адалығ чааның I степень орденінең кӧп городтар сыйыхтатханнар:

• Новороссийск, Смоленск (1966),
• Керчь, Тихвин (1974),
• Воронеж (1975),
• Наро-Фоминск (1976),
• Луга (1977),
• Ржев (1978),
• Орёл, Курск, Белгород, Сочи, Кисловодск, Могилёв (1980),
• Ельня, Корсунь-Шевченковский, Ломоносов, Туапсе (1981),
• Мурманск, Ростов-на-Дону, Серпухов, Феодосия (1982),
• Великие Луки, Дятьково (1983),
• Кандалакша, Кингисепп, Кишинёв, Орша, Старая Русса, Таллин (1984),
• Волоколамск, Борисов, Изюм, Можайск, Нальчик, Тирасполь, Шяуляй (1985).

Ідӧк 1969 чылда Адалығ чаа орденінең Склабиня словацкай аал сыйыхтатхан.

Илбек Ада чаа соонда Адалығ чаа орденінең чаалазығ тузында сыйыхха турысхан, че аны аймах-пасха сылтағларҷа аны албаан онарлар муңар палығлатхан чааҷы сыйыхтатхан.

1977 чылның сілкер айына теере Адалығ чаа орденінең 700-че пасха хан чирі кізізі — Ікінҷі тилекей чаада фашисттердең тоғыр кӱрезігнің араласчылары — сыйыхтатхан.

Орден статуты

Адалығ чаа орденінең Тоғысчы-кресеннернің Хызыл Армиязының, Чаа-талай флодының, НКВД войсколарының паза партизан отрядтарының чааҷылары паза командирлері сыйыхтатханнар, хайзылары Ада чир-суу ӱчӱн чаалазығларда махачызын, чалтанмазын кӧзіткеннер паза Тоғысчы-кресеннернің Хызыл Армиязының чаа операцияларының маңнанызына хабасханнар. Орден СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының чахиинаң сыйыхталчаң. Орден I паза II степеньніг полған. Орденнің иң пӧзік степеньі I степень полған. Орден степеньі СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының чахиинаң алылҷаң.

Совет сыйыхтарының системазында пастағызын на орден статутында матыр киректер изерізі пирілген.

I степеньніг орден

Орденнің пастағы степеньіне турысханнар:

• ыырҷы тылында кирек объектті чичең атыбысхан алай чох идібіскен кізі;
• самолёт экипажында чааҷы чахиин махачы толдырған кізі, хайзының ӱчӱн штурман алай лётчик Ленин орденінең сыйыхтатханнар;
• киидегі чаалазығда аар-бомбардировка авиациязы санында 4 самолётты атыбысхан кізі;
• ыраххы-бомбардировка авиация санында — 5 самолётты;
• чағын-бомбардировка авиациязы санында — 7 самолётты;
• штурм авиациязында 3 самолётты атыбысхан кізі.

• Экипаж санында,

• аар-бомбардировка авиациязында 20-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын иткен кізі;
• ыраххы-бомбардировка авиациязында — 25-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын;
• чағын-бомбардировка авиациязында — 30 маңңаныстығ чаа учуғызын;
• штурм авиациязында — 25-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын;
• истребитель авиациязында — 60-ҷы - маңңаныстығ чаа учуғызын;
• ыраххы-разведка авиациязында — 25-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын;
• чағын-разведка авиациязында — 30-ҷы маңңаныстығ чаа учуғызын;
• корректировка авиациязында — 15-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын;
• палғалыс авиациязында 60-ҷы маңңаныстығ чаа учуғызын идіп, пос чирінде тӱскен паза 30-ҷы маңнаныстығ чаа учуғызын идіп, ыырҷы холындағы пос войсколары турчатхан чирде тӱскен кізі;
• транспорт авиациязында 60-ҷы маңңаныстығ чаа учуғызын идіп, пос чирінде тӱскен паза 15-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын идіп, ыырҷы холындағы пос войсколары турчатхан чирде тӱскен кізі.

• авиация частьтарынаң орта паза тохтағ чох устанызын тимнеен кізі;
• штабтың тоғызын орта паза пӧгін хоостыра апарған кізі;
• сайбал парған самолётты тоғындырыбысхан, ыырҷы чирінде тӱзерге киліскен соонда, аны киизер кӧдіріп алған кізі;
• ыырҷы атызы тузында аэродромда оннаң асхынах нимес самолётты тоғындырыбысхан кізі;
• ыырҷы атызы тузында аэродромнаң прай запастарны сығарып алған, андар миналар салып, ыырҷыға андар самолёттарны одыртарға пирбеен кізі;
• позы ла ыырҷының 2 аар алай ортымах, алай 3 ниик танкын (бронемашина), алай тирігліг расчёт санында 3 аар алай ортымах, алай 5 ниик танкын (бронемашина) чох идібіскен кізі;
• артиллерия одынаң ыырҷының пистең асхынах нимес батареязын ат салған кізі;
• артиллерия одынаң ыырҷының ӱстең асхынах нимес самолёдын ат салған кізі;
• танк экипажына кіріп, ыырҷының атчатхан тиріглерін паза чааҷыларын чох идерінҷе 3 чааҷы чахиин маңңаныстығ толдырған ӱчӱн алай чаалазығларда ыырҷының тӧрттең асхынах нимес танкын алай тӧрт тириин чох иткен кізі;
• ыырҷының атызы тузында чаалазығ чазызынаң ыырҷыға атырт салған ӱстең асхынах нимес танкты сығарған кізі;
• ыырҷы ДЗОТ-на (окоп, блиндаж ) пастағҷылар санында атығып, чапчаң хайынып, аның гарнизонын чох идіп, пос чааҷыларына ол хырығны холға кирерге оңдай пирген кізі;
• ыырҷының атызы тузында тахта пӱдір салған, ыырҷы чох идібіскен кисчең орынны тыхтабысхан; ыырҷыны тохтадар пӧгіннең, командование чахиинаң позы ла тахтаны алай кичігні чара чачырадыбысхан кізі;
• ыырҷы атызы тузында техническай алай пос палғалызын идібіскен, ыырҷы сайбабысхан палғалыстың техническай средстволарын тыхтабысхан, аның сылтаанда пос войсколарынаң тохтағ чох устанызын апарарға хабас пирген кізі;
• чаалазығ тузында пос пастаанаң, азых позицияа тирігні тастап, чағдапчатхан ыырҷыны паза аның техниказын ат салған кізі;
• частьнаң алай подразделениенең устап, кӱзінең асчатхан ыырҷыны чох идібіскен кізі;
• Кавалерия санында, ыырҷы группазын чаалап, аны чох идібіскен кізі;
• ыырҷының артиллерия батареязын чаалап холға киріп алған кізі;
• пос разведказы хоостыра, ыырҷының чуға арачыланыс орыннарын таап, пістің войсколарны ыырҷы тылына кирген кізі;
• корабль, самолёт экипажы алай чардағы батареяның чааҷылар расчёды санында ыырҷының чааҷы корабльын алай ікі транспорт средствозын патырыбысхан кізі;
• талай десантын тимнеп, ыырҷы чирінде маңнаныстығ одыртыбысхан кізі;
• ыырҷының атызы тузында позының атырт салған корабльын чаалазығдаң сығарып алған кізі;
• холға киріп, позының базазына ыырҷының чааҷы корабльын ағылған кізі;
• ыырҷы базазына миналарны маңнаныстығ салған кізі;
• миналар тралын нинҷе-нинҷе хати маңнаныстығ идіп, флотха чаалазарға оңдай пирген кізі;
• чалазығда сайбалған нимені маңнаныстыі чох идіп, корабльға хатап чаалазарға алай аны базазар нандыра ағыларға хабасхан кізі;
• Пістің войсколарның операциязының материальнай-техническай чардығын, хайзы ыырҷыны унада сабарға полысхан, матлама тимнебіскен кізі.

II степеньніг орден

Орденнің II степеньінең сыйыхтатханнар:

• самолёт экипажы санында чааҷы чахиин махачы толдырған ӱчӱн, хайзында штурман алай лётчик Хызыл Знамя орденінең сыйыхтатханнары;
• киидегі чаалазығда аар-бомбардировка авиациязының экипажы санында 3 самолётты атыбысхан кізі;
• ыраххы-бомбардировка авиациязы санында — 4 самолёттты атыбысхан кізі;
• чағын-бомбардировка авиациязы санында — 6 самолётты атыбысхан кізі;
• штурм авиациязы санында — 2 самолётты атыбысхан кізі;
• истребитель авиациязы санында — 2 самолётты атыбысхан кізі.

• Экипаж санында

• аар-бомбардировка авиациязында 15-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын иткен кізі;
• ыраххы-бомбардировка авиациязында — 20-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• чағын-бомбардировка авиациязында — 25-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• штурм авиациязында — 20-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• истребитель авиациязында — 50-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• ыраххы-разведка авиациязында — 20-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• чағын-разведка авиациязында — 25-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын;
• тӱзетчең авиациязында — 10-ҷы маңнаныстығ чаа учуғызын;
• палғалыс авиациязында — 50-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын идіп, пос чирінде тӱскен паза 20-ҷі маңнаныстығ чаа учуғызын идіп, ыырҷы холындағы пос войсколары турчатхан чирде тӱскен кізі;
• транспорт авиациязында 50-ҷі маңңаныстығ чаа учуғызын идіп, пос чирінде тӱскен паза 10-ҷы маңнаныстығ чаа учуғызын идіп, ыырҷы холындағы пос войсколары турчатхан чирде тӱскен кізі.

• ыырҷы самолёдын тоғындырып, чаалазығ тузында анынаң тузалан полған кізі;
• ыырҷы атызы тузында алнындағы аэродромда писең асхынах нимес 5 самолётты тоғындырыбысхан кізі;
• позы артиллерия одынаң ыырҷының 1 аар алай ортымах, алай 2 ниик танкан (бронемашиназын), алай тирігліг расчёт санында 2 аар алай ортымах, алай 3 ниик танкын чох идібіскен кізі;
• ыырҷының атчатхан тиріглерін артиллериянаң алай миномёт одынаң чох идібізіп, пістің восколарына маңнаныстығ хайынарға оңдай пирген кізі;
• артиллерия алай миномёт одынаң иң асхынах ыырҷының 3 батареязын чох иткен кізі;
• артиллерия одынаң иң асхынах ыырҷының 2 самолёдын чох иткен;
• танкынаң иң асхынах ыырҷының 3 атчатхан орнын чох идіп, кірчеткен пехотаа чол асхан кізі;
• танк экипажы санында, ыырҷының тиріглерін паза чааҷыларын чох идіп, 3 чааҷы чахиин толдырған алай ыырҷының иң асхынах 3 танкын алай 3 тириин чох иткен кізі;
• ыырҷының атызы тузынд чаалазығ чазызынаң ыырҷыға атырт салған 2 танкты сығарған кізі;
• гранаталығ, кӧйчеткен смесь бутылкалығ алай чара чачырапчатхан пакеттіг чаалазығ чазызында паза ыырҷы тылында ыырҷы танкын чох идібіскен кізі;
• ыырҷының хурчаана кірген частьнаң алай подразделениенең устап, частьын (подразделениезін) паза чаа ис-пайын чідіг чох сығарған кізі;
• ыырҷының атчатхан чиріне чидіп, иң асхынах 1 тирігні, 3 миномётты алай 3 пулемётты чох иткен кізі;
• хараазын ыырҷының хадағ постын (дозор, секрет) сурып, аны холға кирген кізі;
• пос тириинең ыырҷының 1 самолёдын тӱзіре ат салған кізі;
• санынаң асчатхан ыырҷыдаң тоғыр кӱрезіп, пос позицияларын пір дее пирбеен паза ыырҷыға улуғ чідіг ағылған кізі;
• аар киректерде командованиенің войсколарнаң тохтағ чох палғалызын тудып, іди пістің войсколарның операциязының маңнанызына ағылған кізі;
• корабль, самолёт алай чардағы батареяның чааҷылар расчёды санында ыырҷының корабльын алай транспорт средствозын тохтатхан алай сайбабысхан кізі;
• ыырҷы транспортын холға киріп, аны пос базазына ағылған кізі;
• ыырҷыны тузында ілезіне сығарып, корабльны, базаны чаалирға пирбеен;
• корабльны орта апарып, ыырҷының корабльын патырыбысхан алай сайбабысхан кізі;
• піліп паза орта тоғызынаң корабльның маңңаныстығ чааласханына ағылған кізі;
• тохтағ чох частьха, соединениее, армияа материальнай-техническай полызығ пиріп, частьтың, соединениенің маңнанызына ағылған.

Адалығ чаа орденінең наа матыр киректері ӱчӱн хати сыйыхтаҷаңнар.

Адалығ чааның I степень орденін кӧксінің оң саринда ал чӧрчелер паза ол Александр Невский орденінің соонда хазалча.

Адалығ чааның I степень орденін кӧксінің оң саринда ал чӧрчелер паза Адалығ чааның I степень орденінің соонда хазалча.

Чиңістің 40 чылына чарыдылған сыйыхтар (1985)

1985 чылда, фашизмні чиңіп алғаннаң пеер, Илбек Чиңістің 40 чылына чарыдып, Адалығ чаа орденінең ол туста чуртаан прай чаа ветераннары сыйыхтатханнар.

СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1985 чылның кӧрік айының 11-ҷі кӱнінде сыххан чахиинда чоохталған:

«...Адалығ чааның I степень орденінең сыйыхтирға кирек:

— Совет Союзының Матырлары — Илбек Ада чаа араласчыларын;

— Сабланыс орденінің ӱс степеньінең сыйыхтатхан кізілерні;

— Илбек Ада чаа тузындағы армия, партизан формированиелері санында алай чазынып, Илбек Ада чаа тузында хайдағ даа чааҷы званиезінде чааласхан маршалларны, генералларны паза адмиралларны;

— Илбек Ада чаа тузындағы армия, партизан формированиелері санында алай чазынып, чааласхан, палығлатхан, Илбек Ада чаа тузында СССР-ның медальларынаң алай «Махачызы ӱчӱн», Ушаков, «Чааласхан ӱчӱн», Нахимов, «Адалығ чаа партизанына» медальларнаң кізілерні;

— чаалазығларда палығлатхан Илбек Ада чааның кинектерін.

Адалығ чааның II степень орденінең сыйыхтирға:

— Илбек Ада чаада армия, партизан формированиелері санында алай чазынып чааласхан, пу Чахығҷа Адалығ чааның I степень орденінең сыйыхтатпаан кізілер».

СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының чахии Совет-япон чаазының араласчыларына даа тарадылған.

Сыйыхтир ӱчӱн, пірігістерҷе изерістер тимнелгеннер, оларның хоостыра сыйыхтас СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1985 чылның кӧрік айының 11-ҷі кӱніндегі паза хосхар айының 6-ҷы кӱнінде сыххан чахығларҷа толдырылған. Пірее пірігістер тузында изерістерін пирбин, соонаң арах иткеннер— прайзын, сыйыхтарға кӧрбин, Адалығ чааның II степень орденінең СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1985 чылның кічіг хырлас айының 6-ҷы кӱнінде сыххан чахиинаң сыйыхтааннар. Изеріске кірбеен ветераннарға паза тыл істенҷілеріне сыйыхтар пирілбееннер.

Сыйыхтаҷаң оңдайлар прай кӧзіділген дее ползалар, пірее ветераннар Чиңіс кӱнінің пайрамнығ чылы алнынҷа (9 майда 1985 чылда) орденнің I степень орнына орденнің II степеньінең сыйыхтатханнар. Кӧзідімге, саблығ ветераннар — полковниктер Василий Васильевич Силантьевнең Филипп Петрович Оноприенко (6 Хызыл Чылтыс орденінің кавалерлері) паза пасхазы. Сылтағлары пілдістіг ниместер.

Орден чарыдии

Адалығ чааның I степень ордені (пастағы тип)

Адалығ чааның I степень ордені (ікінҷі тип)

Адалығ чааның II степень ордені ордені (ікінҷі тип)

Адалығ чаа ордені пис пастығ чылтыс полча. Аның сустары хызыл эмальнаң сырлалыхтар. Хызыл чылтыстың ортызында хызыл тегілек пластинкада серпнең молот хоосталых, оларның ибіре ах эмальнаң сырлалған хурда «АДАЛЫҒ ЧАА ОРДЕНІ» пазылых. Чылтыстың сустары аразында кірести салылған мылтыхнаң хылыс. Мылтыхтың приклады оң саринзар алтынзар кӧрче, шашка холы — сол саринзар алтынзар.

Орден чаламазы торғы, хызыл кӱрең муар хоостығ узунға тартылчатхан хызыл чоллығ полған:

• I степеньге — чалама ортызында чалбаа 5 мм пір чоллығ;
• II степеньге — хырынҷа ікі чоллығ, полғанының на чалбаа 3 мм читче.

Чалама чалбаа — 24 мм.

Адалығ чааның I степень ордені (пастағы тип — «ілілчеткен», 1942—1943)

Алтыннаң паза кӱмӱснең иділген, хызыл паза ах эмаль тузаланылған. Хызыл эмальнаң сырлалған чылтыс пастарының аразы, мылтыхтың паза хылыстың узуны чіли — 45 мм. Колодка кӧдірімі — 32,34 ± 1,65 г.

Тӧрт чардыхтығ полған, олар чапсыра хайылдырылған полғаннар. Ӧӧн чардығы хызыл паза ах эмальларнаң сырлалған чылтыс полған, хайзы кӱмӱстің 925 пробазынаң иділген. Ікінҷі чардығы — 583 пробалығ алтыннаң иділген пис пастығ чылтыс, хайзының сустары мылтыхнаң хылыс полчалар. Ортызында диаметрі 16, 5 мм тизік пар. Ӱзінҷі чардығы— 583 пробалығ алтыннаң иділген серпнең молот, хайзылары ӧӧн чардыхха ікі нименең хаптырылчалар. Тӧртінҷі чардығы — арған сарина чапсыра хайылдырылған чалбах кӱмӱс інге.

Сыйыхтың изеріс номері штихельнең киртілген. Колодканың чардыхтары кӧп сабазын алтыннаң паза паза кӱмӱснең чабылған латуньнаң иділгеннер.

Адалығ Чааның I степень ордені (ікінҷі тип — «винттіг», хандых айы 1943—1991)

Орден формазына тӱзедіглер СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің 1943 чылның хандых айының 19-ҷы кӱнінде сыххан чахиинаң кирілгеннер. Ӱстӱндегі сузындағы колодказы паза тизігі чох пол парғаннар. Винтті орденнің арған сариның ортызында чапсыр сыхханнар.

Сустығ чылтыс, серпнең молот 583 пробалығ алтыннаң иділгеннер. Ортызындағы тизік алғыдылған. Арған сариның ортызынзар пірікчеткен перекладиналарда улуғ нимес тизік иділген. Анынҷа винт ӱтірілген. Алтын чылтыс кӱмӱс чылтысха улуғ нимес гайканаң чапсырылған. «Монетный двор» пазылғаны арған сариның ӱстӱнде полған. Изеріс номері штихельнең киртілген. Хаптырчатхан гайканың диаметрі 33 мм читкен.

Адалығ Чааның I степень ордені (ӱзінҷі тип — «пайрамнығ сығарыс», 1985)

925 пробалығ кӱмӱснең иділген, улуғ чардығы алтыннаң чабылған. Чалбах, пірге штамптығ, матовай арған сарилығ орден. Ортызында винт чапсырылған. «Монетный двор» арған сариның ӱстӱнде пазылых полған. Изеріс номері бормашинанаң киртілген паза арған сариндегі винт алтында орныххан.

Адалығ Чааның II степень ордені (пастағы тип — «ілілчеткен», 1942—1943)

Кӱмӱснең паза алтыннаң иділген, хызыл паза ах эмаль, алтын сыры паза оксидирование тузаланылған. Хызыл эмальнаң сырлалған чылтыс пастарының аразы, мылтыхтың паза хылыстың узуны чіли — 45 мм. Тӧрт чардыхтығ полған, олар чапсырылых полғаннар. Ӧӧн чардығы хызыл паза ах эмальларнаң сырлалған чылтыс полған, хайзы кӱмӱстің 925 пробазынаң иділген. Ікінҷі чардығы — 925 пробалығ кӱмӱснең иділген пис пастығ чылтыс, хайзының сустары мылтыхнаң хылыс полчалар. Сустығ чылтыстың ортызында диаметрі 16, 5 мм тизік пар. Ӱзінҷі чардығы— 583 пробалығ алтыннаң иділген серпнең молот, хайзылары ӧӧн чардыхха ікі нименең хаптырылчалар. Тӧртінҷі чардығы — арған сарина чапсыра хайылдырылған чалбах кӱмӱс інге.

Адалығ Чааның II степень ордені (ікінҷі тип — «винттіг», хандых айы 1943—1991)

Кӱмӱснең паза алтыннаң иділген, хызыл паза ах эмаль тузаланылған. Пірге штамптығ тӧзі 925 пробалығ кӱмӱснең иділген. Орденнің арған сариның ортызында кӱмӱс винт чапсырылған. 583 пробалығ алтыннаң иділген серпнең молот ікі нименең чапсырылғаннар. Кӱмӱс винт арған саринда чапсыра хайылдырылых полған.

Адалығ Чааның II степень ордені (ӱзінҷі тип — «пайрамнығ сығарыс», 1985)

925 пробалығ кӱмӱснең иділген. Пірге штамптығ, арған сариның ортызында винт чапсырылых. «Монетный двор», арған сариның алтында пазылых. Сустарның киртілгені, буквалар, серпнең молот сын саринда алтыннаң сырлалғаннар. Арған сари чалбах, матовай. Изеріс номері бормашинанаң киртілген паза орденнің арған сариндағы винттің алтында орныхча.

Алған орын

Литература

• Указ Президиума Верховного Совета «Об учреждении Ордена Отечественной войны первой и второй степени» от 20 мая 1942 года // Ведомости Верховного Совета СССР. — 1942. — 28 Сілкер айы (№ 19 (178)). — С. 1.
• Бурков В. Г. К истории ордена Отечественной войны // Вопросы истории и историографии Великой Отечественной войны (межвузовский сборник) / Ред. И. А. Росенко, Г. Л. Соболев. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1989. — С. 142—150. — ISBN 5-288-00192-8
• Дуров В. А. Русские и советские боевые награды. — М.: Внешторгиздат, 1990.
• Дуров В. А. Награды Великой Отечественной. — М.: Русская книга, 1993. — ISBN 5-268-00409-3
• Дуров В. А. Отечественные награды. 1918—1991. — М.: Просвещение, 2005. — ISBN 5-09-014190-8
• Горбачёв А. Н. Многократные кавалеры орденов СССР. — М., 2006.
• Горбачёв А. Н. 10000 генералов страны. — М., 2007.
• Гребенникова Г. И., Каткова Р. С. Ордена и медали СССР. — М., 1982.
• Колесников Г. А., Рожков А. М. Ордена и медали СССР. — М.: Воениздат, 1983.
• Сборник законодательных актов о государственных наградах СССР. — М., 1984.
• Шишков С. С., Музалевский М. В. Ордена и медали СССР. — Владивосток: Ворон, 2000.
• CD: Войны. Люди. Сражения. Серия: Великое наследие. Издатель: ИД «Равновесие».

Ссылкалар

• Информация об ордене
• Орден «Отечественная война»