«Алтын Чылтыс» медаль (СССР)

Рувики тiп сайттаң
Пу терминнің пасха даа тузалары пар, кӧр. Алтын Чылтыс.
Пу терминнің пасха даа тузалары пар, кӧр. «Алтын Чылтыс» медаль.
«Алтын Чылтыс» медаль
Изображение награды
II степень
III степень
Хазна  СССР
Тип медаль
Кем сыйыхтатча «Совет Союзының Матыры» атха турысхан кізілерге
Статус пирілбинче
Статистика
Тӧстелген кӱні 1 августта 1939 чылда
Пастағы сыйыхтас 4 ноябрьда 1939 чылда
Халғанҷы сыйыхтас 24 декабрьда 1991 чылда
Сыйыхтас саны 12 777
Теес
Улуғ сыйых чох
Кічіг сыйых «Серп паза Молот» алтын медаль[d]
Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

«Алтын Чылтыс» медаль — Совет Союзының Матыры атха турысхан кізілерге пирілчеткен кӧксіндегі танығ. 1939 чылның орғах айының 1-ғы кӱнінде тӧстелген. Медальнаң хада СССР-ның иң пӧзік ордені — Ленин ордені — читірілҷең.

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Совет Союзы Матыры атха турысхан кізілерге ӧнетін медальны тӧстир сағыс кірген ВКП(б) ЦК-ның Хачызы И. В. Сталинге. СССР-ның кӧксіндегі ӧӧн танығның кӧрімін тимнирге И. В. Сталин чахығ пирген совет архитекторы М. И. Мержановха. Пӱдізінең иң килістіре Сталин алтын чылтысты кӧр салған. Іди Мержанов танығның нинҷе-нинҷе кӧрімін ит салған, че ӧӧн композициязы Сталин пирген версиязы полған. Варианттар аразында полғаннар: тоғылах лавровай веноктағы чылтыс, Кремльнің стеназы паза ортызында Мавзолей кизектіг чылтыс. Совет Союзының Матыры лётчик Михаил Громовтың чӧбінең, Мержанов чылтыстың паза пір халғанҷы хоозын идібіскен. Ол Сталиннің сыйыхтың тастындағы кӧрізіне иң килістіре полған. Сталин ол кӧзідімні таллап алған. Сыйыхтың проектін читіре ит саларға чахығ пирілген Хазна танииның ӧӧн хоосчызы И. И. Дубасовха.

Медаль 1939 чылның орғах айының 1-ғы кӱнінде СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының «Совет Союзының Матырларына хоза танығлардаңар» чахиинҷа «Совет Союзының Матыры» иң пӧзік атха турысхан кізілерге тӧстелген[1]. Пастап чахығ хоостыра медаль ідӧк «Совет Союзының Матыры» адалған, сын саринда «СС Матыры» пазылых полған. СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 1939 чылның чарыс айының 16-ҷы кӱнінде сыххан Чахиинаң, орғах айының 1-ғы кӱнінде алылған Чахығның 2-4 статьязына алызығ кирілген; ол «Алтын Чылтыс» медальы адал сыххан.

1939 чылның кічіг хырлас айының 4-ҷі кӱнінде 1 № медаль Совет Союзы Матыры лётчик А. В. Ляпидевскийге читірілген, ол пӧзік атха 1934 чылдох турысхан полған.

Медальны ал чӧрчең правилолар, медальның чаламазының ӧӧ, аны сыйых колодказына хаптырҷаң орны СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 19 июньда 1943 чылда сыххан «СССР-ның орденнерінің паза медальларының кӧзідімнерін паза чаламаларын чарыдары паза орденнерні, медальларны, орден чаламаларын паза кӧксіндегі танығларны ал чӧрчең правилоларны тӧстирінеңер» Чахиинаң кирілгеннер[2].

Медаль чарыдии

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Медальның чарыдии СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының 16 октябрьда 1939 чылда сыххан Чахиинаң алылған. СССР-ның Ӧӧркі чӧбінің Президиумының 19 июньда 1943 чылда сыххан Чахиинаң 16 октябрьда 1939 чылда сыххан Чахиина алызығлар кирілгеннер. Чахығда чоохталча:

  1. «Алтын Чылтыс» медаль СССР-ның иң пӧзік тании — «Совет Союзының Матыры» — атха турысхан кізілернің кӧксіндегі тании полча.
  2. «Алтын Чылтыс» медаль алтыннаң иділче, сын саринда чылбыраң ікі хырлығ сустығ пис пастығ чылтыс. Чылтыстың сузының узуны — 15 мм.
  3. Медальның арған сари чалбыраң паза тастынаң ніске кӧбееліг.
  4. Медальның арған саринда ортызында букваларнаң «СССР-ның Матыры» пазылых. Буквалар сині 4×2 мм, ӱстӱндегі суста — медаль номері, аның пӧзии 1 мм читче.
Медальның арған сари

Медаль алтынның 950 пробазынаң[3] сын саринда чылбыраң ікі хырлығ сустығ пис пастығ чылтыс кӧрімніг иділік. Чылтыстың ортызынаң сығара сустың пазына теере аразы — 15 мм. Чылтыстың сустары аразы — 28,5 мм. Медаль колодказы кӱмӱснең иділген. 1975 чылның ӱртӱн айының 18-ҷі кӱніне медальда алтынның сині 20,521±0,903 г читкен, кӱмӱзі —12,186±0,927 г. Медаль кӧдірімі колодказы чох —21,5 г. Медальның тиксі кӧдірімі — 34,264±1,5 г.

1939 чылның орғах айының 1-ғы кӱнінде сыххан чахии хоостыра медальның сын саринда «СС Матыры» («Совет Союзының Матыры») пазылары кӧріл парған, чарыс айының 16-ҷы кӱніндегі чахығ политика хоостыра («СС» теені СС-тың нацист гвардиязына тӧӧй полған) арған саринда «СССР Матырына» алыстырылған[4][5].

Тизігі паза колечкезінең медаль алтыннаң чабылған колодкаа піріктірілче. Ол кӧні пулуңнығ кӱмӱснең иділген пластинка, аның пӧзии 15 мм читче, чалбаа — 19,5 мм, ӱстӱнде паза алтында рамаҷахтар. Колодка тӧзінҷе узунға тизіктер парчалар, аның істіндегі чардығы 20 мм чалбах хызыл ӧңніг торғы муар чаламазынаң тартылых. Колодказы арған саринда медальны кип-азахха хаптырҷаң киртілген штифттіг паза гайкалығ. Колодка кӧдірімі: 13 граммҷа.

«Алтын Чылтыс» медальны итчең нинҷе-нинҷе кӧрімі пар:

  1. Аразындағы звенозы чох улии 15×25 мм кӧні пулуңңығ колодка. Медаль колодкаа хатығ тизіктернең хаптырылҷаң. 1943 чылның чарыс айына теере читірілҷең.
  2. Улии 15×19,5 мм кӧні пулуңнығ колодкалығ паза аразында піріктірҷең звенолығ.
  3. Реверсте II Рим саны паза номері. Ікі хати Совет Союзының Матырларын сыйыхтирына.
  4. Реверсте III Рим саны паза номері. Ӱс хати Совет Союзының Матырларын сыйыхтирына.
  5. Реверсте IV Рим саны паза номері. Тӧрт хати Совет Союзының Матырларын сыйыхтирына.
  6. Чааласхан туста медальны чідір салза, реверсте Д буквалығ паза чідір салған сыйыхтың полған номерліг дубликады пирілҷең.

Сыйыхтас статистиказы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

  • 1941 чылның хандых айына, Илбек Ада чаа пасталарына, «Алтын Чылтыс» медальларға 626 кізі турысхан. Чаа чылларына медальнаң 11144 кізі сыйыхтатхан. Сыйыхтас тархыны аразына прай 12 777 кізі медаль алған, оларның 22-зі Корея чаазында матыр киректері ӱчӱн (1950—1953 чч.), паза 86 — Афган чаазында (1979—1989 чч.).
  • Ікі хати «Алтын Чылтыс» медальға 154 кізі турысхан, оларның 115 кізізі Илбек Ада чаадағы матыр киректері ӱчӱн. Чаа соонда ікі хати Совет Союзының Матырлары ӧӧнінде хантигірҷілер полғаннар.
  • Ӱс хати «Алтын Чылтыс» медальға ікі лётчик — авиация маршаллары И. Н. Кожедуб паза А. И. Покрышкин, ідӧк Совет Союзының Маршалы С. М. Будённый турысхан.
  • Тӧрт хати «Алтын Чылтыс» медальнаң сыйыхтатхан Совет Союзының Маршалы Г. К. Жуковнаң КПСС ЦК-ның Ӧӧн хачызы Совет Союзының Маршалы Л. И. Брежнев сыйыхтатханнар.

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ Ведомости Верховного Совета СССР, 1939, № 28; № 35
  2. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1943. — 23 Хандых айы (№ 23 (229)). — С. 1 – 2.
  3. ↑ Ордена и медали СССР. Дата обращения: 14 Кічіг хырлас айы 2008. Архивировано 1 Азығ айы 2009 года.
  4. ↑ Указ Президиума ВС СССР от 16.10.1939 об изменении статьи 1 Указа Президиума Верховного Совета СССР от 1 августа 1939 г. … — Викитека. Дата обращения: 14 От айы 2022. Архивировано 20 Хандых айы 2022 года.
  5. ↑ Станислав Сергеев. Гори, гори, моя звезда! Газета «Известия» (16 Чарыс айы 2006). Дата обращения: 14 Азығ айы 2012. Архивировано 2 Хандых айы 2012 года.

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Изотова М. А., Царёва Т. Б. Глава 5. Советская наградная система // Ордена и медали России и СССР / редакторы к. и. н. Хомутова Е., Рублёв С.. — Ростов-на-Дону: Владис, 2010. — С. 395. — ISBN 978-5-9567-0960-3.
  • Володин А. Н., Мерлай Н. М. Медали СССР. — СПб.: Печатный двор, 1997. — С. 45—48. — 301 с. — 3000 экз. — ISBN 5-7062-0111-0.
  • Колесников Г. А., Рожков А. М. Ордена и медали СССР. — Мн.: Народная асвета, 1986. — С. 15—18, 55.

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=«Алтын_Чылтыс»_медаль_(СССР)&oldid=81580