Чыл пазы
| Чыл пазы | |
|---|---|
 | |
| Закон хоостыра | 2000 чылдаң сығара |
| Таныхталчатхан орны | Хакас Республика |
| Таныхталчатхан тузы | 22 мартта |
Чыл пазы (орыс. Начало года, Наа чыл) — ай-кӱн мӱчелінҷе часхы читкеніне паза Наа чылға чарыдылған хакас чонның ӱлӱкӱні. Часхыдағы кӱн хараағызы кӱнӧрткізінең тиңнес парчатхан туста, кӧрік айының 21-24-ҷі кӱннерінде, таныхталча. 2000 чылдаң сығара Хакас Республиканың синінде закон хоостыра алылған ӱлӱкӱні полча.
Тархын
Хыдат летописьтері пастыра, Хырғыс хазназы тузында чон «чылларны он ікі мал-хус хоостыра санапча». Наа чыл часхыдағы хараағызы кӱнӧрткізінең тиңңес парчатхан туста пасталҷаң, ол чуртас пасталчатханын, наачылалчатханын таныхтаҷаң[1]. Ӱлӱкӱн кӧӧктер тапсап пастаанаң сығара пастағы кӱгӱрт кӱзӱрееніне теере таныхталҷаң. Ағаа чон, пик хоныхтығ алай чуға чуртапчатхан сӧбірелернің полғаны ла тимненҷең: Чыл пазы алнынҷа аалның, хоныхтың, чурттың істі-тасты харнаң, сӧп-саптаң, похсахтаң, кірдең арығлалҷаң, че иб ізии хыринда алай хазаа пулиинда улуғ нимес похсах артызылҷаң, анзы ӱлӱсті сыбырбас ӱчӱн иділҷең. Часхының хараағызынаң кӱнорткізі тиңнес парған кӱнде иртенӧк аалдағы чон, таға сығып, кӱн сығызын удурлаҷаң, ибзер айланып, тӧстерні азыраҷаң, анаң той пасталҷаң. Кибір хоостыра, полған на чуртха, пай алай чуға, ӱр нимеске кірерге кирек полған. Кізілер удур-тӧдір «Чыл пазы чылды, чылан кибі сойылды» сӧстернең айланҷаңнар. Чурт ээзі малы чахсы турзын тіп сурынып, арағанаң сеектеп, тартыбызып, халғанын отха тастаҷаң, отты азыраҷаң. Пазағы ідізі ир кізінің сариндағы иреннерге читірілҷең, ипчі саринда – ипчілерге, мындох азынада тимнелген ас-тамах салылҷаң.
С. П. Кадышевтің адынаң культура кінінің методисттері, режиссёрлары кӱстенізінең хакас мӱчелі хоостыра 1994 чылда Ағбанда Чыл пазын хатап таныхтап сыхханнар[2][3]. 22 февральда 2000 чылда Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбі Хакас Республиканың 76 № «Чыл пазы» ӱлӱкӱннеңер» Законы хоостыра хакас чонның Чыл пазы кибірліг ӱлӱкӱнін Хакас Республиканың ӱлӱкӱні чіли чарлабысхан[4][5]. Календарьда пу кӱн тоғыс кӱніне саналча.
Кибірлер
Чыл пазы ӱлӱкӱнде ӱс ӧӧң кибір иртірілче: пастап хара сағыстарны, хомай кӧнігістерні, изі чох киректерні таныхтапчатхан хара чаламалар ӧртелчелер; ікінҷі кибірде алғасчы От инені азырапча, хазых чуртасты, туған-чағыннарына чахсы чуртасты сурынча; ӱзінҷі кибір Пай хазыңа ӧңніг (ах, хызыл, кӧк) ах сағысты, чахсыны таныхтатхан чаламаларны палғиры полча.
Амғы тустағы ӱлӱкӱн
Чыл пазын таныхтапчатхан кӱнде республика чуртағҷыларына паза аалҷыларға ӱлӱкӱннің улуғ программазы тимнелче: кибірлер, театр ойыны, марығлар, ус холлығларның тоғыстарының кӧзідіглері, хакас чонның кибірліг ойыннары, марығлары, аал хонии ниме-нооларының ярмарказы иртірілчелер. Ӱлӱкӱннің танығлығ чардығы Хакас Республиканың Правительствозының паза хакас чонның Улуғлар чӧбінің сыйыхтарын паза аарластығ аттарын читірері полча, пу кӱнде кибірли «Чыл кізізі» аттарға турысхан республика кізілері сыйыхтатчалар.
Ағбанда таныхталчатхан республика ӱлӱкӱнінде кибірли нинҷе-нинҷе муң республика чуртағҷызы паза аалҷызы араласча. 2020 чылда коронавирус чуғынҷах ағырии таратпас пӧгіннең, Чыл пазы иртірілбеен[6].
Алған орын
- ↑ Бутанаев В. Я., Верник А.А. Народные праздники Хакасии. — Абакан.: ХГУ им. Н. Ф. Катанова, 1999. — С. 22. — 76 с.
- ↑ 29 июня 1994. arhiv.r-19.ru/. ГКУ Республики Хакасия «Национальный архив». Дата обращения: 20 Кӧрік айы 2025.
- ↑ Встречаем Новый год по-хакасски: традиции, история и современность. pulse19.ru. Пульс Хакасии (23 Кӧрік айы 2024). Дата обращения: 20 Кӧрік айы 2025.
- ↑ Закон Республики Хакасия от 22 февраля 2000 г. № 76 "О празднике "Чыл пазы"
- ↑ 22 февраля 2000. arhiv.r-19.ru/. ГКУ Республики Хакасия «Национальный архив». Дата обращения: 20 Кӧрік айы 2025.
- ↑ Анастасия Пачина. Из-за коронавируса отменили хакасский Новый год. https://gazeta19.ru/. Газета Хакасия (16 Кӧрік айы 2020). Дата обращения: 20 Кӧрік айы 2025.
Литература
Бутанаев, В. Я. Традиционная культура и быт хакасов: Пособие для учителей. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1996