Россиядағы Иргі Наа чыл

Рувики тiп сайттаң
Иргі Наа чыл
Старый Новый год в России.jpg
Кӱні Кӱрген айының 13-ҷі кӱнінең 14 -ҷі кӱніне

Россиядағы Иргі Наа чыл (орыс. Старый Новый год в России) — пічікке кирілбеен[1] чон таныхтапчатхан мӱчел ӱлӱкӱні. Россияда революция алнында кӱрген айының 13-ҷі хараазынаң 14 -ҷі кӱніне таныхтал сыххан[2]. Ол хазна наа мӱчелге кіргенінең палғалыстығ. Аның хоостыра кӱрген айының 1-ғы кӱні 13 кӱнге кӧзірілген[3].

Ӱлӱкӱннің тӧстелгені

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Византия алнындағы туста Наа чылны Русьта кӧрік айында таныхтаҷаңнар. X чӱс чылда Русь кіреске тӱскен соонда, наа чыл ӱртӱн айында пастал сыххан, че иргі оңдайнаң чылларны санир кибір XV чӱс чылға теере тузаланылған. 1505 чылда, тізең, Тигіриб Соборы Наа чылны ӱртӱн айының 1-ғы кӱніне турғыс салған. I Пётрның алызығлары хоостыра, чыллар изерізі чир пӱткенінең сығара нимес, че «Христостың Тӧреенінең» сығара пастал сыххан. Іди Наа чылны кӱрген айының 1-ғы кӱнінең сығара санап сыхханнар. Сыбыларны чазаҷаң паза сыйыхтарны сыйлаҷаң кибірлер пол килгеннер[3][4].

Христианнар киртінізінең, Христостың Тӧреені соонаң Наа чылны удурлиры орта полған: Христостың Тӧреені алнында киртінчеткен улус ораза тутчаң. Ағаа хоза, кӱрген айының 1-ғы кӱнінде Вонифатий мученикті хумартхылаҷаң кӱн полған. Ол іске тартылчатханын чох идерге хабасчаң. Аннаңар Наа чылда киртініс хоостыра изірткіліг суғлар чарадылбаҷаңнар. Христостың Тӧреннінең Мылтыхха теере Кöлееделiг ап-арығ кӱннер парчаңнар. Наа чылны таныхтиры пу тусха килістіре, ол христианнар кибірлерінең хыйыстыра парбаҷаң[4][5].

Сӱсеткелер

1918 чылда Совнарком Юлиан мӱчелінең Григориан мӱчеліне кірер алызығларны алған, оларның аразы 13 кӱн пол парған. Совет ӱлгӱзі тигіриб ӱлӱкӱннерін чағын итпеен, аннаңар Христостың Тӧреені иргі оңдайҷа таныхтал сыххан. Наа чылны кӱрген айының 14-ҷі хараазына чылдырыбысханнар. Юлиан мӱчелі пастыра ол кӱрген айының 1-ғы кӱні полған[3]. XXII чӱс чылға паза пір хоных аразы пол парар. Іди ӱлӱкӱн кӱрген айының 15-ҷі хараазына чылдырылар[1].

1980 чылда экранға кӱлкістіг жанрда режиссёрлар Наум Ардашниковнаң Олег Ефремов турғысхан «Иргі Наа чыл». (орыс. Старый Новый год) тіп совет телефильмі сыххан. Ол Михаил Рощиннің андағох аттығ ойынына тӧстенчеткен тоғыс полған. Анда аймах синде чуртапчатханнарның ӱлӱкӱнні таныхтапчатханы кӧзіділче.

Ӱлӱкӱн 2000 чыллардаң сығара алғым таныхтал сыххан[6].

Россияда иргі Наа чылны хазнадағы чоннарның чардығы таныхтапча. Сӧбіренең чыылызып, ӱлӱкӱнге стол салып, сыйыхтар тимнепчелер. Хайзы музейлер паза культура пірігістері Иргі Наа чылға чарыдылған кӧзідіглер тимнепчелер[7][8][9]. Кӧзідімге, 14 январьда 2024 чылда Москвадағы П.И. Чайковскийнің адынаң консерваторияда пір саңай нинҷе-нинҷе ойын ирткен[10].

2024 чылда сервистің социалогия істезіглері хоостыра[11], Иргі Наа чылны Россияның 38 % чуртағҷызы таныхтирға иткен[12]. Сӧбіренең хада аны удурлирға 33 % тимненген. Пайрамнығ иирлерде чонның 5 % [11].

ВЦИОМ-ның 2024 чылдағы танығларынаң, Россияда Иргі Наа чылны ударлапчатхан чонның саны хызырылча. 2009 чылда аны таныхтаан 67 %, 2024 чылда — 54 %. Иргі Наа чылны чағын итпинчеткеннернің саны 27 %-тең 39 %-ке теере ӧс парған. Таныхтапчатханнар аразында частаң улуғлары чииттерінең кӧп[2].

Кӧлееденің ап-арығ кӱннеріне килісчеткен иргі Наа чылның паза Христостың Тӧреенінең тӧӧй кибірлер парлар. Кӱрген айының 13-ҷі кӱнінде киртінчеткен улус Василий кӱнін таныхтапча. Ол кӱнде аймах ас-тамах салылча, кӧбізі сосха, кролик паза петук идінең тимнелче. Пастағызы пай чуртасты тартча, ікінҷізі — маңнанысты, ӱзінҷізі пос чуртасты таныхтапча. Ідӧк кутья тіп каша столға турғызылча. Аның пастыра хайдағ чыл поларын кӧрҷеңнер[1].

Пірее регионнарда варениктер пызырҷаң кибір пар. Аның істінзер аймах ниме-ноолар суғылчалар. Полғанының на пос тузазы. Іди чӱстӱк хоных тӧстирін таныхтапча, ахча – пай чуртасты, фасоль — палаларны, чіп — чолны[13].

Ӱлӱкӱнні таныхтиры Кӧлееде адалча. Аның тузында сӱсеткелер тасхар чӧріп, хорғыстығ хубулған сырайларынаң чабал нимені сӱріп, кутьяны читірчелер, хайдағ ниме поларын кӧр пирчелер. Ол кибірлерні тигіриб чаратпинча[4][1].

Сын сабланыстығ киртініс тигірибі Иргі Наа чылны таныхтабинча, че кӱрген айының 14-ҷі кӱнінде (1-ғы кӱнінде иргі оңдайҷа) Орыс сын сабланыстығ киртініс тигірибі Каппадокийскай Кесария архиепископы Илбек Василийні сағысха кирче. Ах-арығ Василий имнепчеткенінең сабланған. Христианнар, иудейлер паза язычество кізілері аны улуғлаҷаңңар[14].

Кӱрген айының 14-ҷі кӱнінде кӱннің турғаны хоостыра, чылның хайдағ поларын кӧрҷеңңер: чир ӱстӱнзартын ӱбӱрзе, ізіг паза чахсы чыл полар. Кидеркі чил кӧп сӱт паза палых пирер. Арығ чылтыстығ хараа чистек чахсы сығарын таныхтапча[15].

Пасха хазналарда

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Иргі Наа чылны пасха даа хазналарда таныхтапчалар. Аны СССР-ға кірген хазналарда, Сербияда, Черногорияда, Алжирде, Тунисте, Мароккода, Японияда, Швейцарияда пайрамнапчалар. Че ӱлӱкӱннің ады пасхалалча. Кӧзідімге, Швейцарияда Ах-арығ Сильвестр кӱнін таныхтапчалар. Чон маскарад тонанҷығын кизіп алып, Наа чылнаң алғыстапча. Сербияда паза Черногорияда пу кӱн Христостың Тӧреені кічіг ӱлӱкӱні адалча (орыс. Малое Рождество)[14].

  1. 1 2 3 4 Конюхов, «Вокруг света».
  2. 1 2 Переход года, Коммерсантъ (13 Кӱрген айы 2024). Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  3. 1 2 3 Викторов В. Этот Новый год. Нешуточные страсти по календарю // ГЕО : журнал. — 2003. — Улуғ хырлас айы (№ 12). — С. 125.
  4. 1 2 3 Косяков В. На встречу с чудом // ГЕО : журнал. — 2002. — Кӱрген айы (№ 1). — С. 127.
  5. Старый Новый год: что это за праздник и какого числа его отмечать. Название Старый Новый год кажется абсурдным, но этому есть объяснение. РБК (10 Кӱрген айы 2023). Дата обращения: 29 Кічіг хырлас айы 2024.
  6. Калачева Ольга. Празднование как индикатор социальных изменений: старые и новые праздники постсоветской России // Телескоп: журнал социологических и маркетинговых исследований. — 2003. — № 1.
  7. Соловьева Мария. Как появилась традиция праздновать Старый Новый Год? Культура.РФ. Дата обращения: 25 Кӱрген айы 2024.
  8. Куда сходить на Старый Новый год в Москве 2024: 19 лучших мероприятий 13 и 14 января для детей и взрослых. Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  9. Старый Новый год в Соборе. «Времена года. Метель. Чайковский, Рахманинов, Свиридов». Фонд Бельканто. Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  10. Старый Новый год в Московской консерватории. Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  11. 1 2 Исследование показало, сколько россиян будут отмечать старый Новый год, РИА Новости (09.01.2024). Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  12. Старый Новый год: что за праздник, Коммерсантъ (9 Кӱрген айы 2024). Дата обращения: 26 Кӱрген айы 2024.
  13. Плешаков В. Как встречать Старый Новый год? 3 интересные традиции, которые можно взять на заметку. Вокруг Света (26 Улуғ хырлас айы 2022).
  14. 1 2 Нина Рыкова. Старый Новый год: история и традиции праздника. Как в России появился обычай отмечать старый Новый год? Lenta.ru (2 Кічіг хырлас айы 2023). Дата обращения: 29 Кічіг хырлас айы 2024.
  15. Старый Новый год 2025: история и традиции праздника. Комсомольская правда. Дата обращения: 29 Кічіг хырлас айы 2024.

. Вокруг Света (14 Кӱрген айы 2022).