Чоннар аразындағы биология аймағы кӱні

Рувики тiп сайттаң
Чоннар аразындағы биология аймағы кӱні
Международный день биологического разнообразия.jpg
Тип Чоннар аразындағы
Тӧстелген ООН-ның Генеральнай Ассамблеязының резолюциязы
Таныхталчатхан орны чыл сай
Кӱні Сілкер айының 22-ҷі кӱні

Чоннар аразындағы биология аймағы кӱні ( ООН-ның пасха хазна тіллерінде: англ. International Day for Biological Diversity, араб. اليوم الدولي للتنوع البيولوجي, ‎исп. Día Internacional de la Diversidad Biológica, кит. 生物多样性国际日, фр. Journée internationale de la diversité biologique ) — чыл сай сілкер айының 22-ҷі кӱнінде таныхталчатхан ООН-ның чоннар аразындағы кӱні.

ООН-ның Генеральнай Ассамблеязы чарлабысхан кӱн (Резолюция 1994 чылның улуғ хырлас айының 19-ҷы кӱнінде алылған A/RES/49/119 № резолюция)[1] пастап улуғ хырлас айының 29-ҷы кӱнінде таныхталҷаң, соонаң сілкер айының 22-ҷі кӱніне кӧзірілген[2].

Чарыдығ

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Биология аймағы[ru] — тіріг организмнернің аймағы: бактриялардаң пасти экосистемаа теере[3]. Биология аймағы тиксі балансты кирек синде тутча, чуртасха кирек нимені пирче: суғны, чиисті, климатты, экономика ӧзізін паза пасхазын). Кӧзідімге:

  • чир-чайаан ресурстарынаң тилекейдегі улуғ чардығы кӧні палғалыстығ істіндегі валовай продуктнаң[ru] (ВВП);
  • кізілернің кӧп сабазына талай чуртасха кирек нимелер пирче;
  • ӧзімнер кізінің чиизінің 80 % пирчелер;
  • чирнің паза талайның экосистемалары «углеродты алчатхан» оңдайнаң тоғынчалар паза пасхазы[4][5].

Биология аймағының чідірілгені ӧзӧгіске ағыларға, аң-хустарнаң кізее хаптырылчатхан чуғынҷах ағырығларны алғыдарға, климатты алыстырарға паза пасха ӱреглерге ағыларға айабас[6].

Биология аймаа чітче мындағ ӧӧн сылтағлаҷа: кізінің ӧткін хайынызы ӱчӱн, чир-чайанның ресурстарынаң иптіг тузаланмааны сылтаанда[6][4], чонның ӧскені ӱчӱн, ибіркі чир-чайаннаң иртіре тузаланып, аны кірлепчеткен ӱчӱн[7].

Чоннар аразындағы биология аймағы кӱнінің пӧгіні халыхтың хайиин ӧзімнер паза аң-хустар саны чітчеткніне паза хызырылчатханына хайығ тартары полча[8][9].

ЮНЕСКО-ның генеральнай устағҷызы Одрэ Азуле[10]:

Піске ибіркі чир-чайааннаң паза піснең пу планетада хада чуртапчатхан существоларнаң палғалыс модельін саңай алыстырарға кирек, прайзына пір тиксі мирні тимнирге паза пӱдірерге пастирға кирек.

Чоннар аразындағы биология аймағы кӱніне чарыдылған орамадағы сомнар кӧзідии, Санкт-Петербургта

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

«Биология аймағы» термин 1970 чылларда пол килген[11]. Он чыл пазынаң ол прикладной паза фундаментальнай биологияда алғым тузаланыл сыххан[12].

1992 чылның сілкер айының 22-ҷі кӱнінде Рио-де-Жанейрода Биология аймаанаңар конвенция[ru] алылған[8]. Ол биология аймағын хайраллирына кӧріл парған чоннар аразындағы право пічии полча[13]. 1993 чылның улуғ хырлас айының 29-ҷы кӱнінде конвенция чуртасха кирілген[2]. 2025 чылның сілкер айына пічік 196 хазнада чарадылған[14].

Анаң конвенцияа хоза алылғаннар: Биология хорғыс чох поларынҷа Картахенскай протокол (2000), генетика ресурстарына кірерін синінде тудынарынҷа паза сын, пір тиң оңдайнаң хада-пірге тузаланарынҷа Нагойскай протокол (2010), Биология хорғыс чох поларынҷа Картахенскай протоколға нандырығ тударынҷа паза хораанын айландырарынҷа Нагойско-куала-лумпурскай хоза протокол (2010)[2].

1994 чылның улуғ хырлас айының 19-ҷы кӱнінде ООН-нын Генеральнай Ассамблеязы Чоннар аразындағы биология аймағы кӱнін паза аны улуғ хырлас айының 29-ҷы кӱнінде таныхтирынаңар чарлабысхан (пу кӱнде Биология аймағынаңар конвенция чуртасха кирілген)[1]

2000 чылның улуғ хырлас айында Генеральнай Ассамблея ӱлӱкӱнні сілкер айының 22-ҷі кӱнінде таныхтаҷаң чарадығ алыбысхан, ол конценцияда хол салылған кӱн полча[15].

2015 чылда тилекей лидерлері пик тиліс хоостыра 17 пӧгін турғысханнар, хайзылары 2030 чылға теере пик тиліс хоостыра кӱн повестказында чырыдылғаннар. Ӧӧн пӧгіннернің пірсінде биология аймағы хызырылчатханын тохтадары таныхталған[16].

2022 чылның улуғ хырлас айында 196 хазнада Куньмин-Монреаль глобальнай рамка программазы алылған, ол биология аймағын хайраллирына чарыдылған[4]. Пічікке 23 пӧгін кірче, оларның хоостыра чир-чайанның ресурстарынаң сайбалбас иде тузаланары, биология аймағын хайраллиры, экосистеманы оңдайлиры кӧріл парған. Пічікті чуртасха кирер ӱчӱн, хазналарға биология аймағын хайраллирынҷа национальнай стратегиялар паза тоғынар планнар кӧр саларға киректелген[17].

Гусь-Хрустальнай городтың библиотеказында Чоннар аразындағы биология аймағы кӱніне чарыдылған кинделер кӧзідии

Кибірлер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чыл сай чоннар аразындағы биология аймағы кӱнінің темазы чарлалча. ООН-ның генеральнай хачызы танығлығ кӱнге чарыдып, чахығны чарыхха сығарча.

Пу кӱнде тиксі тилекейде ибіркі чир-чайаанны хайраллирынҷа аймах мероприятиелер иртчелер: ибіркі чир-чайааны хайраллирынҷа лекциялар, экология ӱлӱкӱннері, кӧзідіглер[18], суғларны, ағастар аразын арығлаҷаң чӧрімнер паза пасхазы.

Ідӧк Чоннар аразындағы биология аймағы кӱніне чарыдылған ӧнетін изданиелер чарых кӧрчелер[2].

Кӱн темалары

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • 2002 — «Арығларның биология аймағы»[19].
  • 2003 — «Биология аймағы паза чох чуртаснаң кӱрезіг — пик тилістің кирексіністері»[2].
  • 2004 — «Биология аймағы: прайзына азых-тӱлӱк, суғ паза хазых».
  • 2005 — «Биология аймағы: чуртас страхованиезі алысчатхан тилекейібісте».
  • 2006 — «Биология аймағын хуруғ районнарда хайраллиры»[2].
  • 2007 — «Биология аймағы паза климаттың алызии».
  • 2008 — «Биология аймағы паза аал хонии».
  • 2009 — «Инвазионнай кӧрімнер».
  • 2010 — «Биология аймағы тиліс кирексінізі паза чох чуртасты нииктирі»[2].
  • 2011 — «Арығларның биология аймағы».
  • 2012 — «Талайларның биология аймағы».
  • 2013 — «Суғ паза биология аймағы».
  • 2014 — «Олтырыхтарның биология аймағы».
  • 2015 — «Биология аймағы пик тиліс пӧгіннеріне»[2].
  • 2016 — «Биология аймағы тематиказын тың кирек сурығ чіли турғызары, кізілернің чуртазына паза чуртасха кирек средстволарынаң хабазары»[8].
  • 2017 — «Биология аймағы паза пик турчатхан туризм».
  • 2018 — «Биология аймағы киреендегі тоғыстың 25 чылына».
  • 2019 — «Биология аймағыбыс, азых-тӱлӱгібіс, хазиибыс»[7].
  • 2020 — «Чир-чайаанға чарадығларыбыс».
  • 2021 — «#ForNature чарадығның чардығыбыс».
  • 2022 — «Прай тіріг нимее пір тиксі алнындағы чуртастың пӱдірии»[2].
  • 2023 — «Чӧптезігдең кирекке: биология аймағын айландырары».
  • 2024 — «Планның чардығы пол».
  • 2025 — «Чир-чайааннаң пірге полары паза пик тиліс».

Палғалыстығ кӱннер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Тиксі тилекейдегі сас чир-чайаан кӱні (кӧрік айының 3-ҷі кӱнінде).
  • Чоннар аразындағы арығлар кӱні (кӧрік айының 21-ҷі кӱнінде).
  • Чоннар аразындағы тропиктер кӱні (хандых айының 29-ҷы кӱні).
  • Тиксі тилекейдегі талай кӱні (ӱртӱн айының халғанҷы кӱннерінде таныхталча).
  • Тиксі тилекейдегі аң-хустарны арачылаҷаң кӱн (чарыс айының 4 кӱні).

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ 1 2 Document Viewer. docs.un.org. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 International Day for Biological Diversity - 22 May. www.cbd.int (7 Кӧрік айы 2025). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  3. ↑ Биологическое разнообразие (неопр.). www.who.int. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  4. ↑ 1 2 3 Что такое биоразнообразие и как его сохранить? ООН Женева. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  5. ↑ International Day for Biological Diversity | United Nations, United Nations. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  6. ↑ 1 2 Еле живая природа. По всей планете вымирают животные и растения. Чем это грозит человечеству?, Lenta.RU (6 Кӱрген айы 2023). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  7. ↑ 1 2 Зачем празднуют Международный день биологического разнообразия, Парламентская газета (22 Сілкер айы 2019). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  8. ↑ 1 2 3 Международный день биологического разнообразия, РИА Новости (22 Сілкер айы 2016). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  9. ↑ Иван Обухов. Какой сегодня праздник: 22 мая – Международный день биологического разнообразия, Профиль (22 Сілкер айы 2023). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  10. ↑ Международный день биологического разнообразия. ЮНЕСКО. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  11. ↑ Власова Е. А. Содержание понятия о биологическом разнообразии в профильном курсе биологии. Ярославский педагогический вестник (2009). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  12. ↑ Биологическое разнообразие, Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  13. ↑ Конвенция о биологическом разнообразии (рус.). www.un.org. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  14. ↑ List of Parties. www.cbd.int. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  15. ↑ 55/201. Конвенция о биологическом разнообразии. unisdr.org. Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  16. ↑ Международный день биологического разнообразия. ГКУ «Дирекция особо охраняемых природных территорий Санкт-Петербурга». Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  17. ↑ 22 мая: Международный день биологического разнообразия, Экологический информационный центр «Экоинфо». Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  18. ↑ Всемирный День биологического разнообразия в ГДМ, РИА Новости (21 Улуғ хырлас айы 2002). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.
  19. ↑ International Day for Biological Diversity - 22 May 2002. www.cbd.int (14 Улуғ хырлас айы 2006). Дата обращения: 20 Сілкер айы 2025.

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Чоннар_аразындағы_биология_аймағы_кӱні&oldid=97511