Хара хус

Рувики тiп сайттаң
Хара хус
Kaiseradler Aquila heliaca 4 amk.jpg
Наука классификациязы
Царство:
Подцарство:
Рангы чох:
Класс:
Инфракласс:
Клада:
Семейство:
Подсемейство:
Кӧрім:
Хара хус
Чоннар аразындағы наука ады
Aquila heliaca Savigny, 1809
Ареал
сом

     Только гнездится      Круглогодично      Маршруты миграции

     Районы миграции
Хайраллалчатхан статус
Файл:Хара хустың палазы.jpg
Хара хус палазы тыт уйазында. Россия, Тыва Республика

Хара хус[1][2] (лат. Aquila heliaca, орыс. Могильник) — хара хус, хартығалар семействозының чоон ачын хузы. Евразияның чазы паза арығ-чазы полосазында, іскеркі саринда Байкалға читіре паза Хыдат чирінің ортызындағы аймахтарында уйа салынча. Арығлығ алай пӧзік ағастығ ачых чирлерде чуртапча. Ӧркелерге, чоон нимес хозаннарға, улуғ нимес хустарға аңнапча.

Пастап кибірли хара хустың кӧрімнерінің пірсі чіли саналған Пиренейскай олтырыхтағы хустар, амды алынҷа испан хара хузы (орыс. Испанский могильник) (Aquila adalberti) кӧрім полча[3] Киикчіннең тӧӧйлер, мынзы кічіг арах, ӧңнең хара арах, пазы сарығ арах.

Тастындағы кӧрімі

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Узун чалбах ханаттығ паза узун чіке хузурухтығ чоон ачын хус. Узуны 72—84 см-ге читче, ханаттарын чазыбысса, 180—215 см-ге тиңнелче, кӧдірімі 2,4—4,5 кг.[4] Хара хусты удаа киикчіннең тиңнестірчелер, олар чағын туғаннар, тӧӧйлер, пір орында учурапчалар. Хара хус кӧмес кічіг арах, хысха паза ніске хузурухтығ, позы хара-пора, тӱгінің улуғ чардығы хара ӧңніг. Иңнілерінде ах ӧңнер пар.

Ӱн[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Киикчіннең тиңнестірзе, ӱнніг арах хус. Хозылчатхан туста уламох суулапча. Ӱні хатығ. Хаахтапча, адай ӱрізіне тӧӧй тапсапча. Аны 0,5—1 км оортахха истерге чарир[5]. Хайынчатхан чирінде пасха ачын хусты сизін салза, нымзах сизіндірігліг «ко-гок к..к..к» иде тапсап сыхча алай харғаға тӧӧй хаахтап сыхча[6].

Уйа салынчатхан чирі[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Удаа тоғаспинчатхан, асхынах саннығ хус. Евразиядағы хуу, чазы, арығ-чазы паза ӱстӱнзархы арығ зоназында Австриядаң, Словакиядаң паза Сербиядаң сығара іскер Баргузин ойына, Онон суғның ойына читіре уйа салынча[7][8]. Европадағы хара хустарның саны 950 паранаң аспинча. Оларның чарымызының кӧп сабазы, 430 —680 пара (2001 чылдағы танығлар), Россияның ӱстӱнзархы-кидеркі саринда уйа салынча. 10 азыра хос хус Болгарияда, Венгрияда, Грузияда, Алтынзархы Македонияда, Словакияда паза Украинада хус палаларын ӧскірчелер, хайзы ортын паза іскеркі Европадағы хазналарда нинҷе-де ле хус уйа салынча[7]. Россияның озаринда хара хустар Закавказьеде, Азияда: Кічіг Азияда паза Ортын Азияда, Казахстанда, Иранда, Афганистанда даа, алтынзархы-кидеркі Индияда паза алтынзархы Монголияда учурапча[8]

яйцо Aquila heliaca - Тулузадағы музеум
Хара хустың уйазына кӧйкенек чапсынча. Тыва Республика

Россияның Европа чардығында хара хус Воронеж (Липецк облазы), Цна (Тамбов облазы), Пьяна (Нижний Новгород облазы) суғларның ойларының, Сура суғ азааның (Чувашия), Казаньның аймааның, Пермь облазының паза Свердловск облазының ӱстунзархы саринда, ідӧк Предкавказьеде уйа салынча[9]. Новосибирск облазында хара хус уйа салынчатхан туста тӧреміл Алтынзархы аймаанда учурапча, ідӧк уйалар Болотнинскай паза Тогучинскай аймахтарда парлар. [1].

  1. Шаблон:Книга:Пятиязычный словарь названий животных. Птицы
  2. Коблик Е.А., Редькин Я.А., Архипов В.Ю.,. Список птиц Российской Федерации. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — С. 101. — 256 с. — ISBN 5-87317-263-3.
  3. Aquila heliaca Savigny, 1809 - Могильник. Позвоночные животные России. Институт Северцова. Дата обращения: 22 Улуғ хырлас айы 2009. Архивировано 13 Чарыс айы 2016 года.
  4. В. К. Рябицев. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — С. 125—126.
  5. В. П. Белик. Некоторые элементы этологии и экологии орла-могильника в Восточной Европе. Новосибирский государственный университет. Дата обращения: 24 Улуғ хырлас айы 2009. Архивировано 4 Кӧрік айы 2016 года.
  6. S. Cramp, K.E.L. Simmons. Vol. II - Hawks to Bustards // The Birds of the Western Palearctic (англ.). — Oxford University Press, 1980. — 695 p. — ISBN 0-19-857505-X.
  7. 1 2 Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — UK: HarperCollins, 2007. — С. 148—151.
  8. 1 2 Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкнига, 2003. — С. 98.
  9. Змееяд Circaetus gallicus, могильник Aquila heliaca и другие редкие птицы на севере Новосибирской области. cyberleninka.ru. Дата обращения: 25 От айы 2022.
  • S. Cramp, K.E.L. Simmons. Vol. II - Hawks to Bustards // The Birds of the Western Palearctic (англ.). — Oxford University Press, 1980. — 695 p. — ISBN 0-19-857505-X. (англ.)
  • Benny Gensbøl. Collins Birds of Prey. — UK: HarperCollins, 2007. — 416 с. — ISBN 0007248148. (англ.)
  • J. M. Thiollay. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 2 New World Vultures to Guineafowl. // Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1994. — ISBN 84-87334-15-6. (англ.)
  • Г. Дементьев, Н. Гладков. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1951. — Т. 1.
  • И. В. Карякин. Пернатые хищники Уральского региона. Соколообразные (Falconiformes), Совообразные (Strigiformes). — Пермь: ЦПИ СОЖ Урала/СоЭС, 1998. — 483 с. — ISBN 5-88587-091-8.
  • В. К. Рябицев. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2001. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
  • В. В. Рябцев. Орлы Байкала. — Иркутск: АЭМ «Тальцы», 2000. — 128 с.
  • Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкнига, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7.
  • Корепов М. В., Бородин О. В. Солнечный орёл (Aquila heliaca) — природный символ Ульяновской области / Рецензенты: В. М. Галушин, В. П. Белик; Симбирское отделение Союза охраны птиц России. NABU (Союз охраны природы и биоразнообразия, Германия). — Ульяновск: НИЦ «Поволжье», 2013. — 120 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-88504-109-6. (в пер.)