Хакастарның кип-азаа
Хакастарның кип-азаа — пасха туған чоннарның кип-азаана кӧні теелістіг нимес пурунғыдаң салыл парған оңдайлығ хакас чонның кибірли пӱткен чыындызы полча. Чонның кип-азаан ХХ чӱс чылның ортызына теере прайзы даа кискен, че соонаң Европа оңдайлығ кип-азах хакастарның аразында тарап парғанда, аның тузазы хызырылып парыбысхан.
Чайғы кип-азах
Ир кізі кӧгенегін паза ипчі кізі кӧгенегін ӧӧнінде чарых ӧңніг истердең тікчеңнер[1]. Тайға пориинда чуртапчатхан чон киденнең тіккен кӧгенектер кис чӧрҷең. Пасхалары олаңай истең тіккен кӧгенектер кис чӧрҷеңнер. Пай арах хакастар торғы кӧгенектер кис чӧрҷеңнер. Олар андағ кип-азахты ӱлӱкӱннерде кисчең полҷаңнар[1].
Ир кізінің кӧгенегін иңменніг тікчеңнер, пос, идегі узун паза чалбах полҷаң. Кибірліг кӧгенекті мындағ оңдайнаң пысчаңнар: истің ікі чалбах кизегін алнына паза соона мойдырых тузында чалбах чыырындыларға чығҷаңнар. Ниинің ӱстӱндегі чалбах чардығын, пасха ӧңніг чіптернең чыырындыларға чыып, иңменге (ээнге) чаба тағыраҷаңнар. Иңмені паза моркамы кӧгенек тігілген истеңӧк тігілҷең. Ниинің алты ідӧк чыырындылығ тігілче, аны чалбах моркамға чаба тікчеңнер[2]. Иңменге паза моркамға тӧӧй хоостар салылҷаңнар. Холтых алтына тӧрт пулуңни пызылған холтых кире тағыраҷаңнар. Кӧгенектің мойдырығы хаастарның паза хызылларның устығ арах пастығ иділҷең, сағайларның – тоғылах пастығ, пір ле чаға мархазы хаптырылҷаң, чалбах паза азых тігілҷең. Пірееде, кӧгенекті аллығ арах идер ӱчӱн, нан сабиин паза кистіне сабығлар кирҷеңнер. Кӧгенекті алтынзар чалбах иде тікчеңнер, аннаңар аның соо алнынаң илееде узун пол парҷаң. Ӏстінең идегі ибіре чалбах кӧбее тігілҷең, андағ оңдайнаң, кӧгенек идее, аар пол парып, азахтарға чапсынмаҷаң паза чилге дее кӧдірілбеҷең. Амғы тусха теере андағ кӧгенектер тоғасчадырлар. Кибірліг кӧгенекнең хада пірее чирлерде ХХ чӱс чыл пасталчатханда пірееде пызылғаны хоостыра аралыс парған кӧгенектер тоғасчаңнар. Кӧгенекті чыырындылығ кокеткалығ тікчеңнер. Мойдырығын азых ползын тіп кибірли тікчеңнер. Нии кӧні полҷаң, чыырынды паза тӧрт пулуңни холтых чох тігілҷең. Кӧгенектің ӱстӱндегі чардығы хыптығ полҷаң.
Ипчілернің кӧгенеенің пызылғаны ир кізілернинең тың на пасхалалбаҷаң, че хай-хай узун полҷаң паза соонда сыынҷах тігілҷең. Ипчілернің кӧгенеенің иңмені, моркамы паза идегі пасха истең тігілҷең. Удаа ӧңніг ситсенең, сатиннең тікчеңнер. Пай арах хакас ипчілернің кӧгенектері торғыдаң тігілҷең. Мойдырых пулуңнарын, иңменні, моркамны паза холтыхты пасха истең тікчеңнер. Кӧгенектің пір ле чаға мархазы полҷаң. Ӱлӱкӱннерде кисчең кӧгенектерге тана мархалар тағыраҷаңнар. Ээн пазындағы чыырындылар аймах сиглер оңдайынаң хоосталып тігілҷеңнер алай ба торғы чібектернең ӧзім ойығларынаң хоосталҷаңнар. Идегіне пасха ис тігілҷең. Аның ибіре ӧңніг торғы чібекнең аймах сиглер оңдайынаң хоостар тігілҷең<ref name="Хакасская народная одежда">. Мындағ кӧгенек амға теере чуртаста тоғасча. Хай-пірее чирлерде ХӀХ чӱс чылның соонзар хакас ипчілері, орыстарға кӧгізіп, істіне кисчең кӧгенек кис чӧрерге пастааннар. Оларны хысхаҷах, ниин чох, турғыза мойдырыхтығ тікчеңнер. Мойдырығы ікі мархаға хаптырылып, мойынға чаба чатчаң, аннаңар істіне кисчең кӧгенектің мойдырығы кӧгенектің мойдырығынаң тастына сырайҷаң. Тайға пориинда ипчілер ир кізілер чіли кӱннің сай киден кӧгенектерні кисчеңнер. Че ХӀХ чӱс чылда орыстарның хости чуртапчатхан хакас ипчілері орыс оңдайынаң пызылған кӧгенектер, кофталар, юбкалар кизерге пастааннар. Пӱкӱлее алза, кибірліг ипчі кізі кип-азаа ир кізінің кип-азаанаң тиңнестірзе, амға теере аалларда хала парған. Ипчі кізілернің ыстаннары сатиннең паза дабанаң тігілҷең.
Пурунғыда хырнадаң тіккен кӧгенектер паза ыстаннар полҷаң. Мындағ кип-азах кӧрімін хакастар аразында ХӀХ чӱс чыл соонзар киспин сыхханнар. Хырна кӧгенек мойдырығы чох полҷаң, ортызында кисчең ӱттіг полҷаң. Ӏкі пағыҷахнаң палғанҷаңнар. Ыстан хуры пил пағынаң иділҷең. Тағдай сыынҷах тігілҷең.
Тастындағы часхы-кӱскӱ тустарда кисчең кип-азах
Сикпеннең тіккен ниик киптернең пӱтче. Сағайлар андағ кип-азахты сикпен тіҷеңнер. Сикпеннең тіккен ниик киптер орыс таардаң тіккен ниик киптердең пызылғанынаң пасхалалбаҷаң. Аның пызылғаны чалбах паза кӧні полҷаң. Сикпен хыпта «шаль» мойдырыхтығ паза аллығ тігілҷең. Пір мархалығ тігілҷең, сол идеенең оң идеене чабылҷаң паза аны хурчанып кисчеңнер. Ниинің пазы, холларның пілектерін чабар иде, тоғылах алай ба кӧні иділҷең. Мындағ кип-азахты ӧӧнінде пай хакастар кис чӧрҷеңнер. Ипчілернің сикпенін плистең алай ба сикпеннең «шаль» мойдырыхтығ тікчеңнер. Пызылғаны хоостыра хысхы тонның пызылғанына тӧӧй полҷаң. Кӧбізінің чарнын паза моркамнарын ӧзімнер ойығларынаң чазаҷаңнар. Ӱлӱкӱннерде кисчең сикпенні таналарнаң паза ооғас мархаларнаң чазаҷаңнар. Андағ сикпен сол идеенең оң идеене чабылҷаң. Ӏкі марханаң мархаланҷаңнар. Ааллардағы кирі ипчілер амға теере сикпен кизедірлер.
Хакастар аразында таар кис чӧрері тилем тоғасчаң. Аны хой тӱгінең иирген пос соххан хатығ истең тікчеңнер. Таарның пызылғаны кӧні чалбах салылчатхан мойдырыхтығ алай ніске тоғылах мойдырыхтығ полҷаң. Хызыллар таарны постары тікчеңнер. Сағайлар постары тӱктең чіптер иирҷеңнер, анаң орыс устарға таарны тіктірҷеңнер. Хаастар аразында таар пірее-пірее ле тоғасчаң.
Хурчи кисчең кип-азах
Алтына (ыстан) паза ӱстӱне (чанмар) кисчең кип-азахха чарылҷаң. Ипчілер ыстаны кӧк дабанаң тігілҷең. Ир кізінің ыстаны садызып алған истең тігілҷең. Пызылғаны хоостыра орыс кресеннернинең сала ніске арах полҷаң. Андағ ыстанға пір марха хазалҷаң. Тайға пориинда чуртапчатхан хакастарның ыстаннарын киденнең тікчеңнер. Чахсы чуртапчатхан хакастарның, кӧбізін пайларның пастыхтарының, ізептері чібекнең алай ӧңніг истең тігілген хоостарнаң чазалған ӧнетін ӱлӱкӱннерде кисчең плис ыстаннары пар полҷаң.
Тастындағы кип-азах
Халаттарнаң пӱтчең. Ир кізіни «чимҷе» тіп адалҷаң. Ир кізілер тастына кисчең кип-азаан чіли хурнаң хурчанып кисчеңнер. Хурның пастары алнында салбаңнаҷаңнар Кӱннің кизерге аны сикпеннең тікчеңнер, ӱлӱкӱнде кизерге – торғыдаң паза плистең. Аның идегі кӧні пызылҷаң. Узун мойдырығы, моркамы паза паары хара кілің торғыдаң тігілҷеңнер. Ноо даа хакастарның кип-азаа чіли хурнаң палғалҷаң.. Хурның сол саринда пычах сухчаң ах хорғамҷылнаң хоостаан ағас хын хаптырылҷаң. Пилінде кӱмӱс одах ілҷірбеҷекте ілінҷең. Ир кізілер хаңзаны кисетнең хада ізепте ал чӧрҷеңнер, ипчілер, тізең, – сапог турайында. Хакастар хаңзаларын ах хорғамҷылнаң алай ба кӱмӱснең хоостаҷаңнар.
Ирге парған ипчілер ӱлӱкӱнде кисчең кип-азах (кӧні пызылған халаттарның паза тоннарның) тастына хайди даа сигедек кисчеңнер. Хыстарға паза ӧкіс ипчілерге андағ кип-азахты кизерге чарадылбаҷаң. Ӱлӱкӱннерде чиит ипчілер хара сикпен алай ба хаптал кисчеңнер. Мойдырығы хызыл чібекнең алай ба парчанаң хоосталҷаң. Моркамнары хара кілең торғыдаң алай ба плистең тігілҷең паза чібек хоостарнаң чазалҷаң. Моркамнары сала хыйыр пастығ омах осхас иділҷең.
Хысхы кип-азах
Хакастар соох чирде чуртаан сылтаанда, тон оларның ӧӧн кип-азахтарының пірсі полған. Пызылғаны хурчаңа синінҷе полҷаң, идеене чағын сыынҷахтарнаң чазалҷаң. Тонның узуны эҷікке теере читчең, алнында, тізең, сала хысха арах полҷаң. Тонны сол саринаң оң сарина чабын турҷаңнар. Нииннері – холны чаапчатхан тирең ойымнығ сала тоғылахнаң тоозылҷаң[2]. Мойдырых хой теерізінең тігілҷең. Сол идее, моркамы тииннің паза албығаның алын азахтарынаң ікі хурчи ніске хуманаң чазалҷаң. Пір хума идер ӱчӱн аңыҷахтарның 300-ке чағын азахтары парыбысчаң. Пай хакастарның андағ хуманың хости олох чалбағынҷа плистең хурусха тігілҷең. Тонны мойдырых тузында мархаланҷаңнар паза хурчанҷаңнар. Пайлар ӱлӱкӱнге тіккен тоннарын харалтхан хой теерізінең алай ба хара плиснең тіктірҷеңнер. Мойдырыхха, моркамға паза идегінің ибіре тігерге ідӧк хамнос теерізін тузаланҷаңнар. Андағ ӱлӱкӱнге тігілген тон купейке хоостарнаң чазалҷаң. Чалбах идектіг хакас тоннығ хызхызын чалаң чӧрерге истіг полҷаң.
Чонның кӧбізі хой теерізінең тіккен тоннар кисчең, пайлар аарлығ аңнарның теерізінең тіккен тоннар кисчеңнер. Чоох-чоостарның кӧбізі чайғызын даа тон кис чӧрҷеңнер. Ӏзігде холларын нииннең сығарып алып чӧрҷеңнер, аннаңар тон иңнілерінең тӱс парып, кӧксілері азых пол парҷаң. Андағ даа полза ол хурда ілін парҷаң.
Ипчі кізі тоны кӧгенек чіли пысхан оңдайы хоостыра ир кізі тонына тӧӧй полҷаң. Ӏдӧк ол сол саринаң оң сарина чабылҷаң. Андағ тонны мархаланып кис чӧрҷеңнер, че хурчанмаҷаңнар. Ир кізі тонынаң пасхалалып, ипчі кізі тонының мойдырығына удаа хаҷы тігілҷең. Ипчі кізі тонының идее, нииннері 10-12 см чалбах хуманаң тігілҷең. Хой пысхағын алай ба тиин пысхағын тузаланҷаңнар, пірееде албыға пысхағынаң тікчеңнерӧк. Ӱлӱкӱнде кисчең ипчі кізі тонын ӱстӱнең хаҷынаң чазаҷаңнар: сатиннең, торғыдаң, парчадаң. Андағ тонны пилінде аймах-пасха сіліг хоостарнаң чазаҷаңнар, аймах-пасха ӧңніг чібек чіптернең тузаланҷаңнар[2]. Хысхызын хакастар хой теерізінең тіккен ыстаннар кисчеңнер, пызо паза хулун теерізінең тіккен ыстаннар тӱгінең істінзер кис чӧрҷеңнер. Тееріліг ыстан алтына истең тіккен ыстан кисчеңнер. Хысхызын аңнаҷаң тусха ӧнетін кип-азах тимнеҷеңнер: тастынаң киденнең чабылған кииснең тігілген тоннар паза ыстаннар. Кип-азах тігерге тіп часхы тӱктең киис сохчаңнар.
Худаласха кисчең тон – идектіг тон — тойға кисчең идектіг тонны. Тастына кисчең кип-азахтың пу кӧрімі пасхаларынаң идегінің сол сари тӧрт пулуңни пызылғаны паза арғазында (тоннарға алай сигедекке ӱрілген чібектердең салылған хоос) чеек тартылғаны хоостыра пасхалалча. Тонның арға чардығы – кӧні, холтырығы – тирең ойымнығ, узуны чирге читіре пызылҷаң. Тон пасхаларынаң идегінің хурчи тудылғаны хоостыра пасхалалча, аның ӱчӱн ол «идектіг» тіп адалған. Тонның идегі тізектер тузында хабырғаларында паза кистінең тоғыс, он пір алай ба он ӱс хати сиир чіпнең тоғырли тартылҷаң. Ол оңдайнаң аның ибіре юбка осхас пол парҷаң. Идектіг тоннығ чӧрерге изі чох полҷаң идегі харығ полчатхан ӱчӱн, че ол тон чылығны чахсы тутчаң. Андағ тон тастына хайди даа сигедек кисчеңнер[2].
Маймах
Ир кізілер паза ипчі кізілер пос иткен теердең тіккен кӧң/кӧм ӧдік (кӧң – пӧзік синніг тууп) – кӧңнең тігілген маймахтар. Андағ ӧдік тахазы чох иділҷең. Турайы тізек алтынаң поос пағыҷахнаң палғалҷаң. Тайға пооринда чуртапчатхан чонның турайы удаа киденнең тігілҷең. Хакастар, азахтарын сулғанҷых орнына халын иде салылған хуруғ отнаң (ӧлең отнаң) орап салып, тахазы чох тууп ӧдіктерні хысхы-чайғы тустарда кис чӧрҷеңнер. Хакастарның ӧнетін хысхы ӧдігі пар полғанох. Ир кізілернің хысхы ӧдігі аттың алай ба кӱлбӱстің азағынаң сойылған теердең иділҷең. Сағайлар аны пысхах ӧдік адаҷаңнар, а хаастар пысхах маймах[2]. Пысхах ӧдік уғаа нымзах паза чылығ полҷаң, ағаа хоза пас чӧрерге истіг. Ипчі кізілернің хысхы ӧдігін хой алай ба ӧскі теерізінең тікчеңнер. Тӱгін істінзер хазырҷаңнар. Эҷегі паза табанны теернең чабылҷаң. Ултурух орнына киис кизегін алай ба хой тӱгін сал салҷаңнар. Катанкалар алай ба киис ӧдіктер хакастар аразында ХӀХ чӱс чыл соонзар ла пол сыхханнар. Хакастар киис сохпаҷаңнар даа, а катанкаларны орыс устарға чахаҷаңнар. Орыстардаң ӧдіктер алчатхан туста хакастарның орыс сапогына тӧӧй тахалығ ӧдіктер пар пол сыхханнар. Оларны хакастар постары теердең тікчеңнер. Табаннар паза тахалар ағас позығларнаң сабылчаңнар, хырилары отта ізіткен тимірнең тӱзеділҷең. Хакас сапогтары орыс сапогтардаң пасхалалып пір ле колодкаға тігілҷеңнер. Ӧдік чызылбас ӱчӱн, аны кӱннің сай пір саринаң пасха саринзар алыстырып кисчеңнер. Иргіде маймах тікчең олаңай тееріні пик полар паза суғ ӧтпес ӱчӱн, таттаан тимір ниме-нооны хайнатхан хара сырнаң тыыт салҷаңнар. Пірее-пірее тустарда ат чаанаң алай чӧгетнең сӱртчеңнер.
Ипчілернің пурунғы ӧдігі ир кізілернің ӧдігінең пурун сых парыбысхан. Теердең тіккен тахазы чох ӧдікті ХХ чӱс чыл пасталчатханда ипчілернің кӧбізі киспин сыххан. Андағ ӧдіктер хай-пірее ле тайға пориинда чуртапчатхан хызылларның, пилтірлернің паза тастып шорларның хала парған.
Ипчілер ӧдігі орыстар оңдайына тӧӧйлеп чулухтығ кис чӧрҷеңнер. Хай пірее ипчілер постарына пӧзік тахалығ чайғы ӧдік тікчеңнер. Пірееде андағ сапогтарның алнын нинҷінең чазаҷаңнар. Хысхы сапогтарны хой алай ба ӧскі теерізінең тікчеңнер: андағ сапогтың алны паза кисті хоостығ теернең чазалҷаңнар. Пірееде алны чібек чіптернең хоостарнаң чазалҷаң. Турайы ніске ӧңніг алай хара чолыҷахнаң хоосталҷаң. Ипчілер ле маймахтарны паза кип-азахты тікчеңнер. Ӱлӱкӱннерде кисчең маймах – ікі-ӱс салаа син пис алай ба читі хадыл салылған аймах-пасха ӧңніг сапьян теердең тіккен чабыс тахалығ паза хадыл табаннығ чазағлығ сапогтар полҷаң. Ӧңніг хадылларны сал тіҷеңнер. Сапогтың пазы мишуранаң паза бисернең хоости чазалҷаң. Ипчі кізі чалаң одырза, маймахтар уғаа чазағлығ кӧрінҷеңнер.
Пӧріктер
Хакас тілінде пасха кисчең нимелерні пӧрік тіп адапчалар. Ол сӧс прай тӱроктарни полча паза прай даа амғы тӱрк тіллерінде тузаланылча.
ХӀХ чӱс чыл соонда – ХХ чӱс чыл пасталчатханда хакастар онҷа пӧрік аймааннаң тузаланҷаңнар. Олар ир кізілерни, ипчі кізілерни паза палаларни полчатханы хоостыра чарылҷаңнар, ноо нимеге киректелчеткені, кисчең тузы, кізінің халых чуртазы хоостыра пасхалалҷаңнар. Киректелчеткені хоостыра чазағлығ паза кӱннің сай кисчеңнерге пӧлілҷеңнер. Кисчең тузы хоостыра – хысхы пӧрік (хой теерізінең тіккен пастығ паза плиснең чабылған тоғылах хысхы пӧрік) паза чайғы пӧрік полҷаң. Оларның тігілген истері паза пызылғаны аймах-пасха полҷаң. Ир кізілернің паза ипчі кізілернің пӧріктері прай даа тӧӧй полҷаңнар. Олар хой теерізінең алай ба хурусханаң чалбах кӱрееліг паза устығ пастығ тігілҷеңнер.
Соохтарда мындағ пӧріктерге халбаң хой теерізінің кизегін тағыраҷаңнар. Ир кізілернің пӧріктері полғаннар: киис сілепелер, тоғылах хой теерізінең тіккен пӧріктер, ӱс пӧріктер – чохыр аң теерізінең тігілген пӧріктер, ӱлӱкӱннерде – хундус пӧріктер. Ирге парған ипчілер паза кирі ипчілер хысхызын ӱлӱкӱнге тіккен чапыхтығ чӧрҷеңнер. Хамнос алай ба хундус теерізінең тіккен тоғылах кӱрее ӱстӱнде тӧрт узун сабығ кире тігілген плистіг алай ба кілең торғылығ пазы сырайҷаң. Тӧрт сари паза тӧрткіл пазы аймах хоостарнаң чазалҷаң, а иң пазында хызыл чачах хаптырылҷаң. Хыстарға пу пӧрікті кис чӧрерге чарадылбаҷаң. Худалғайның кип-азаана сарығ алай хызыл тӱлгӱ теерізінең ӧнетін тӱлгӱ пӧрік кірҷең. Пӧзік (чарым метрҷе) кӱрееліг кокошникке тӧӧй полҷаң, кистінде чарых иділҷең. Алнындағы саринға тӱлгӱ теерізінең алай ба хамнос теерізінең чоллар тағыраҷаңнар. Тӱлгӱ пӧрікті плат тастына кисчеңнер. Ӧӧні тастынаң паза тоғылах кӱреезі сикпеннең, киснең алай парчанаң чабылҷаң. Пазында хызыл чачах чаба тағыралҷаң. Хаастарның паза сағайларның ир кізінің хысхызын пасха кисчең кип-азаа ікі хадыл кӱрееліг теер пӧрік полҷаң. Пӧрік пазын пірееде истең чазаҷаңнар. Ир кізінің халбаң пӧрігі аймах-пасха теердең тігілҷең. Че удаа хураған теерізінең (хурусха) пӧрік тікчеңнер. Чахсы чуртапчатхан хакастар паза пайлар ӱлӱкӱннерде хамнос алай ба хундус теерізінің тіккен пӧрік кис чӧрҷеңнер. Хундус пӧрікті удаа чалбах кӱрееліг паза тӧрт плис сабығ кире тігілген плис пастығ тікчеңнер. Чоохтирға кирек ХӀХ чӱс чылда хакастар хундустарға аңнап чӧрбеҷеңнер, оларны алындох прай даа ӱрет салғаннаңар. Хундустар теерізін чырғалларда садызып алҷаңнар, неке. Хаастарның паза сағайларның чайғызын пасха кисчең пӧрігі – улуғ нимес хой теерізінең тіккен пӧрік. Хызылларның ир кізілері садызып алған картустар алай пос иткен киис сілепелер кисчеңнер. Че ХӀХ чӱс чылда ир кізілернің кӧбізі садызып алған халбах хырилығ киис паза фетр сілепелер, ідӧк садызып алған картус пӧріктер кисчеңнер.
Ипчілер хой теерізінең ӱс пулуңнығ тӧрт хурусха сабығ тіккен пӧріктер кисчеңнер. Ол тастынаң теері алай ба теерліг истең тігілҷең. Иргіде ипчі кізінің пӧрігі теер кӱрееліг паза узун пастығ истең тіккен, хоостарнаң чазағлығ полҷаң. Андағ пӧріктерні ирге парған ипчілер кӧбізін кисчеңнер. Удаа кис чӧрчеткен пӧрік кӧрімі, ӧӧнінде ХӀХ чӱс чыл соонда паза ХХ чӱс чыл пасталчатханда ипчілернің теер пӧрігі полған. Ол сырайға паза мойынға иділген чарымы тоғылах иде пызылған орыннығ полҷаң. Иң не удаа хакас ипчілернің пасха кисчең кип-азаа истең тіккен платок полҷаң. Платтарны садызып алҷаңнар, ӧӧнінде олар хоостығ паза чачахтығ полҷаңнар. Хысхызына тӱктең палғаан платтар алай сикпен саал (шаль сӧстең пӱткен) платтар садызып алҷаңнар. Чахсы чуртапчатхан сӧбірелерде ипчілернің нинҷе-нинҷе ӧңніг торғы алай ба тӱк платтар полҷаң. Платты, пулуңни салып, анаң кӱреели пӱктеп, ікі пазынаң ніткеде палғаҷаңнар. ХХ чӱс чыл пасталчатханда ипчілернің пасха кисчең кип-азааның ӧӧні плат полған. Пурунғыда чайғызын пасха кисчең кип-азах татарларның колпактарына тӧӧй пӱдістіг палғаан колпактар полҷаң; анынаң пасха, ипчілер паза хыстар ир кізілер чіли садызып алған пӧзік пастығ киис сілепелер кисчеңнер. Хысхы пӧріктері ир кізілерни осхас полҷаңнар. Оларны хой теерізінең, хурусханаң, хамнос теерізінең, тӱлгӱ теерізінең, хундус теерізінең, че удаа плис пастығ паза теер кӱрееліг, пірееде прай даа пӧрікті плиснең чаап, тікчеңнер.
Хысхызын ипчілер ідӧк пасха пӧрік кисчеңнер. Ол тирең капорға тӧӧй полҷаң. Аны пазында пірікчеткен тӧрт пис пулуңнығ сабығнаң тікчеңнер. Ол пӧрікті теердең тікчеңнер, плиснең чабысчаңнар паза ибіре теернең орап чазаҷаңнар.
Хаастарның «конфедератка» оңдайынҷа пызылған пӧрік пар полҷаң. Ипчілернің хысхызын кис чӧрҷең пӧзік тигейліг пӧрік полҷаң – чалбах теері кӱрееліг паза плистең, истең, кілің торғыдаң алай ба сикпеннең тігілген пӧрік. Пӧріктің ӱстӱндегі чардығын, кӧні пулуңни пызылған узун тӧрт сабығ киріп, тікчеңнер, аның сылтаанда пӧріктің ӱстӱ хапха тӧӧй тӧрт тиң пулуңнығ пол парҷаң. Аның хыриларын паза тӧрт пулуңнығ ӱстӱн чарых хоостарнаң чазаҷаңнар. Пу пӧрікті ӧӧнінде ирге парған ипчілер кис чӧрҷеңнер. Хызылларның ипчілері теер пӧріктерні киспеҷеңнер дее, олар орыстарның платтарынаң паза саалларынаң тузаланҷаңнар.
Хызыллар пӧріктерні киик теерізінең, киик паза сыын хулахтарындағы сойылған теерізінең тікчеңнер, пірееде олар вата хыптығ устығ сикпен пӧріктер тікчеңнер.
Мелейлер
Ипчі кізілернің паза ир кізілернің мелейлері тӧӧй пӱдістіг полҷаңнар, че чалбағынаң на пасхалалҷаңнар. Чайғы тоғыстарында істенчетсе теер мелейлер кисчеңнер. Хысхы мелейлер ах паза хара хой тӱгінең тікчеңнер, тастына пірее ис тікчеңнер<ref name="Хакасская народная одежда">. Тасты ікі ніске истең иділҷең – хара паза ах плис, парча, торғы, тӱк, сатин паза ситсе. Удаа мелейлерні теернең хосчаңнар. Мелейлерге хаптырҷаң ілгістер тағыраҷаңнар. Ӱлӱкӱннерде кисчең мелейлер тастын иснең чапчаңнар (сикпен, плис паза ан. ан.). Андағ мелейллернің тастындағы сари ӧңніг чібектернең ӧзім ойығларынаң хоосталҷаңнар.
Кип-азахтарнаң илееде чонның киртіністері палғалыстығ полҷаң. Кӧзідімге, ниин чіп орында, холтых алтында паза моркамнар тастында хут сыынҷаң орын полҷаң – кізі худын тартчаң орын. Хакастарның мархаа паза мойындырыхха сиберли хайчатханнарынаңар чоохтирға кирек. Кізі худы анда тудылча тіп киртінҷеңнер. Кип-азахты садарға итчетсе, мархаларын тартхлабызарға кирек, оларны кип-азахта артызарға чарадылбаҷаң. Талаанға артысчаңнар.
Алған орын
- ↑ 1 2 Технология изготовления хакасского национального кӧгене́к. Министерство культуры Республики Хакасия. Дата обращения: 31 От айы 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 Чебодаева М.П. Хакасская народная одежда: альбом. — Санкт-Петербург, 2012. — 176 с.
Литература
- Потапов Л. П., Левин М. Г. Историко-этнографический атлас Сибири. — М.; Л.: Издательство АН СССР, 1961.
- Патачаков К. М. Культура и быт хакасов в свете исторических связей с русским народом. — Абакан, 1958.
- Шибаева Ю. А. Одежда хакасов. — Сталинабад, 1959.
- Чебодаева М. П. Хакасская народная одежда (По материалам Хакасского научно-исследовательского института языка, литературы и истории и Хакасского национального краеведческого музея им. Л.Р. Кызласова). — Санкт-Петербург, 2012. — 176 с.