Илбек Адалығ чаа

Рувики тiп сайттаң
Илбек Адалығ чаа
Ӧӧн талас: Ікінҷі тилекей чаа
Левый столбик сверху вниз: 1. Немец пехотазы Псков алтындағы кӧйчеткен тура хыринҷа иртче (хандых-от айлары 1941). 2. РККА-ның тирігліг расчёды ыырҷыны атча. Сталинград, кӱскӱ 1942. 3. Совет артиллеристтері Берлин алтында. Хосхар айы 1945. Правый столбик сверху вниз: 1. Москвадағы ополченецтер мылтыхтар алчалар (часхы 1941). 2. Санинструктор палығлатхан чааҷының паалиин Керчь аразында палғапча. Крымны позытханы, 1944. 3. Москваның чуртағҷылары Хызыл площадьта Чиңісті пайрамнапчатхан туста. 9 майда 1945
Левый столбик сверху вниз:
1. Немец пехотазы Псков алтындағы кӧйчеткен тура хыринҷа иртче (хандых-от айлары 1941). 2. РККА-ның тирігліг расчёды ыырҷыны атча. Сталинград, кӱскӱ 1942. 3. Совет артиллеристтері Берлин алтында. Хосхар айы 1945.
Правый столбик сверху вниз:
1. Москвадағы ополченецтер мылтыхтар алчалар (часхы 1941). 2. Санинструктор палығлатхан чааҷының паалиин Керчь аразында палғапча. Крымны позытханы, 1944. 3. Москваның чуртағҷылары Хызыл площадьта Чиңісті пайрамнапчатхан туста. 9 майда 1945
Кӱні 22 июньда 1941 — 9 майда 1945
(3 чыл, 10 ай, 2 неделя паза 3 кӱн)
Сылтаа
  • Нацист Германиязының чир-политиканы алғааны азымахчы идеологиязы хоостыра "Востоктағы чуртаҷаң чир" кӱснең холға кирілерге кӧріл парған
  • Гитлер совет хазназын – коммунист идеологиязының ізестіг арачыланызын чіли чох идерге харасхан
  • Чаа-кӧстегліг сағыс: Великобританияны азымахтанып полбаанда, немец командованиезі азымахтанызын востоксар айландырарға чаратхан, анда СССР-ның ресурстары хабазиинаң тилекейдегі ӱлгӱні тудар ӱчӱн чааны узурадарға
Салтары СССР-ның чиңізі, Германияның чоох чох капитуляциязы
Алызығлары
  • Нацист Германиязының чох иділгені
  • Германияның оккупациязы паза кидеркі паза іскеркі чардыхтарына пӧлізі
  • Іскеркі паза Центральнай Европа хазналарының ӱлгӱзіне просовет правительстволарының килгені
  • Піріккен нациялар пірігізінің тӧстелгені
  • Ікі кӱстіг держава тӧстелгені
Ыырҷылар
  • Союз Советских Социалистических Республик СССР
  • Тува Чон Республиказы Тува (1941–1944)
  • Польша Польша (с 1943)
  • Чехословакия Чехословакия
  • Югославия Югославия (1943 сығара)
  • Албания Албания (с 1944)
  • Франция кӱресчеткен Франция (1942 сығара) (арали араласхан)
  • Болгария Болгария (1944 сығара))
  • Румыния Румыния (с 1944)
  •  Финляндия (1944–1945)
  • Нацистская Германия Германия[lower-alpha 1]
  • • Словакия Словакия[1]
  • • Хорватия Хорватия
  • Италия Италия королевствозы (1941–1943)

«Ось» союзха хабасхан хазналар:

Араласчылар кӱстері

РККА-ға 1941—1945 прай тартылған: 34 476 700 кізі[6][7]

ВФ-ха 1941—1945 прай тартылған: 19 000 000 чағын кізі[7]

Хорағлар

26 600 000[lower-alpha 2][8], ол санда 8 668 400 чааҷылар
Саңайға чідірілген — 11 444 100 кізі[7]

11 900 000[lower-alpha 3], ол санда 5 076 700 чааҷыларының[7][9]
Саңайға чідірілген — 8 649 200 кізі (1945 чылның 9 майы соонаң пленге алылған 1,6 млн кізіні санға албин. Фольксштурмның, полицияның, коллаборационисттернің паза пасхазының хорағлары пілдістіг ниместер)[7]

Логотип РУВИКИ.Медиа Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Илбек Адалығ чаа (22 июньда 1941 — 9 майда[10] 1945) — Советскай Социалистическай Республикалар Союзының нацист Германиязынаң паза аның Европадағы союзниктерінең (фашист Италиязынаң, Венгриядаң, Румыниядаң, Словакиядаң, Финляндиядаң паза Хорватиядаң) тоғыр позыдығ чаазы. Ікінҷі тилекей чааның (1939—1945) улуғ паза пӧгістіг чардығы полча[11][12]. Тилекей тархынында иң улуғ паза хан тӧгілістіг тирігліг талазы пол парған[11][13][14][15].

Нацист Германиязының устағ-пастаа Совет Союзынаң тоғыр чааны 1940 чылдағы Францияның капитуляциязы соонаңох пастаан. Немец командованиезі СССР-ға кӱснең кірҷең планны «Барбаросс[ru]» тіп код адынаң адап салған. Ол Кидеркі Европада сыныхталған блицкриг стратегиязына (кинетін пасталған чаа) тӧстенген, аның хоостыра Хызыл Армияның ӧӧн кӱстерін «пір хысхаҷах кампаниянаң» унада сабары кӧріл парған. Олох туста «Генеральнай Ост план» тимнелген, аны, Совет Союзын чиңіп алған соонда, толдырарға кӧріл парған. «Ост» план хоостыра, совет хазназын чох идерге, аның ресурстарын паза ис-пайын холға киріп, западсар сығарарға, Уралға читіре чирлерні «германизация» идерге, орындағы чонның кӧп сабазын чох идерге паза кӱснең кӧзірерге иткеннер[16].

Германия паза Совет Союзы аразында чаанаң кірбестеңер чӧптезігні сайбабызып, 1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱнінде нацист Германиязының паза аның союзниктерінің войсколары, чаа чарлабин, СССР-ның чиріне чаанаң кірібіскеннер[17][15].

Чааның пастағы чардығында (22 июньда 1941 — 18 ноябрьда 1942) Совет Союзы кӧп кізі чідірген, хазнаның кидеркі чардығында чирлернің улуғ чардығы паза ресурстары чох халған. Хызыл Армияның махачы тоғырланызы хабазиинаң немецтернің «кинетін чаазы» толдырыл полбаан, Москва ӱчӱн чаалазығ[ru] вермахттың чаанаң кірізі тохтадылған. Чааласхан опыды паза экономиканы чаа тузындағызына айландырғаны Хызыл Армияа арачыланыс операцияларынаң наступлениее кірерге тӧстег пиргеннер.

Чааның ікінчі чардығында (кічіг хырлас айы 1942 — улуғ хырлас айы 1943) совет армиязы стратегия наступлениезіне кірібіскен, Сталинград паза Курск алтында пӧгістіг чиңіс тутхан паза СССР-ның улуғ чирлерін ыырҷы холынаң позытхан, анзы чааның ӧӧң алызиин таныхтаан паза Германияның кӧстегліг пастаан чох иткен.

Чааның ӱзінҷі чардығында (кӱрген айы 1944 — сілкер айы 1945), СССР-ның прай чирі позыдылғанда, Хызыл Армия Іскеркі Европада паза Балканнарда наступление операциязын маңнаныстығ апарған, вермахттың ӧӧн кӱстерін унада сапхан. 1945 чылда часхызын совет войсколары Берлинні алғаннар[ru]Берлинні алғаннар, Германияны чоох чох капиталицияда хол саларға кӱстееннер.

Чаа тузында Совет Союзы Гитлердең тоғыр коалиция санында Германияның паза аның Европадағы союзниктерінің тирігліг кӱстеріне иң улуғ хорағлар ағылған, іди Европада оларны унада сабарына пӧгістіг хозым иткен[18][19][20][21][22][23]. Ӱс чыл изере (1941—1944) СССР-даң тоғыр Германияның прай кӱстерінің 90 % чааласхан. Гитлердең тоғыр коалиция хоостыра 1944 чылның хандых айында союз войсколары Нормандияда тӱскенде, Іскеркі фронтта немец войсколарының ⅔ халған[24].

Совет Союзы чиңісчі хазналар санында [[}Нюрнберге процезі|Нюрнберг трибуналында]][ru] пыролапчатханнар саринда полған, ол трибунал Германия пастаан азымахчы чааны, чаа тузында нацисттер иткен чаадағы сайбағларны, чоннаң тоғыр сайбағларны паалаан, ідӧк ӧӧн нацист-сайбағҷыларны чарғылатхан.

Илбек Адалығ чаадағы совет чонының чиңізіне чарыдып, СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының чахиинаң 9 май тиксі чоннарның ӱлӱкӱні — Чиңіс кӱні тіп чарлалған[25].

Чаа алнынҷа Европадағы чаа-политическая оңдайы

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Рапаллодағы чӧптезігде[ru] хол салған соонда, СССР Веймар Германиязынаң ынағ палғалыста полған. 1933 чылда ӱлгӱге А. Гитлер[ru] устаандағы нацисттер килгенде, совет-герман палғалызынҷа соох айлабысхан: национал-социалистическай идеология пастағызынох коммунисттердең тоғыр парған. 1936 чылда Германиянаң Япония Коминтерннең тоғыр чӧптезіг идібіскеннер, ол тилекейде коммунизмні таратпасха кӧріл парған.

Пу оңдайда СССР кидеркі хазналарға чағын полыбысхан. Пасха хан киректерінҷе нарком М. М. Литвинов Европада ӧменең хорғыс чох полары ӱчӱн тоғыс апарған, ол пір тиң чӧптезіглерге тӧстенген. Англия паза немец дипломатиялары тоғырланған даа ползалар, 1935 чылда СССР Франциянаң паза Чехословакиянаң хада удур-тӧдір полызар чӧптезіглер ит полған.

«Ось» хазналары Европада 1941 чылның хандых айына

1938 чылда Германия Чехословакияның Судет облазын[ru] алып аларға харас сыххан. Чаа пастабас ӱчӱн, Франциянаң Англия азымахчынаң чарасчаң политиказынҷа пар сыхханнар: Мюнхендегі чӧптезіг[ru] хоостыра Германияа Судетті азымахтирға чарадылған, че ол чирінің аннаң андар алғытпас полған. Чехословакия саа чох полыбысханында, Польша Тешинская областьты кӱснең холға кирген. 1939 чылда, чӧптезігні сайбап, Германия прай Чехословакияны холға кирген.

Европадағы кризис тыыпчатханда, СССР Великобританиянаң паза Франциянаң хада удур-тӧдір хабазар чӧптезігні идерге кӱстенген. 1939 чылда Москвада ӱс хазна аразындағы чоохтазығлар пасталғаннар. Германия азымахтанарға итсе, СССР хада-пірге тудынҷаң планны кӧзіткен, че Польша тиксі Европадағы чаа пасталза, совет войсколарын позының чирінҷе иртірерге чаратпаан. Великобритания ідӧк СССР-наң чӧптезіглер идерге ынабаан. Западтағы кӱстіг хазналарның тідінминчеткені сылтаанда, чоохтазығлар туйухталғаннар. Францияның премьер-министрі полған П. Рейно соонаң чаа алнындағы оңдайларда СССР-ның удур-тӧдір хабазардаңар чӧптезии Германияның пазағы экспансиязын тохтатчаң сын оңдай полғанынаң чарасхан.

Іди, Германиянын азымахтанызынаң хара чалғызан халарынаң хорығып, СССР 1939 чылның орғах айының 23-ҷі кӱнінде Германиянаң хада чаадаң кірбестеңер чӧптес салғаннар, аның хоостыра чазыт протоколы кӧріл парған. Пазағы киректер кӧзіткеннер: Ол чӧптезіг СССР-ға Илбек Адалығ чаада Чиңіс тударынҷа кирек фактор полыбысхан, ол азымахтаныстаң тоғыр кӱрезіге ікі чыл тимненіп аларға пирген[26].

Ікінҷі тилекей чаа пасталған соонда[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1939 чылның ӱртӱн айының 1-ғы кӱнінде нацист Германиязы Польшаа кӱснең кірген[ru], Ікінҷі тилекей чаа пасталған. Польша хазназына оң полбаанда, СССР войсколарын Польшаның іскеркі чирлеріне кирібіскен. Анда этническай украинецтер паза белорустар чуртааннар. Кидеркі Украина УССР санына кірген, Кидеркі Белоруссия — БССР-ға. Ӱртӱн айының 28-ҷі кӱнінде СССР паза Германия аразындағы хырығлардаңар чӧптезіг иділген.

Пазағы ікі чыл изере СССР Германиянаң чааны соона салдырарға паза хырығларын хорғыс чох идібізерге кӱстенген. 1939 чылда Финляндиянаң чирлернең алызардаңар чоохтазығлар апарылғаннар, анзы хазна хырығларын Лениградтаң оортах чылдыбызар пӧгіннең иділген. Финляндия пу сурығҷа пір дее чӧптезіге ынабаанда, Совет-Финляндия чаазы[ru] пасталған.

1940 чылда СССР Румыниядаң Бессарабияны паза Алтынзархы Буковинаны нандыра сурап сыххан, оларны Россиядағы гражданскай чаа тузында Румыния войсколары кӱснең алып алғаннар. Румыния пу чирлерні пирібізерге чаратхан, олар Молдавия ССР-на паза УССР-на кирілгеннер. Ідӧк 1940 чылда СССР-ға Литва, Латвия паза Эстония кирілгеннер.

Нацист Германиязының СССР-даң тоғыр чааға тимненіс

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

СССР-наң чаалазар халғанҷы чарадығны А. Гитлер алыбысхан 1940 чылның от айының 31-ҷі кӱнінде, Германия Францияны чиніп алған соонда[27].

1940 чылның улуғ хырлас айының 18-ҷі кӱнінде Гитлер 21 № директивада хол салыбысхан, ол «Барбаросса» план[ru] адал парған. Ол Германияның СССР-даң тоғыр чаада ӧӧн устағ пічии полыбысхан. План хоостыра, «СССР-ны табырах кампания аразында унада сабызары», Тоғысчы-Кресеннернің Хызыл Армиязының чаалас полар частьтарына хазна істінзер кірерге пирбеске ӧӧн пӧгін турғызылған. Германияның чирдегі войсколарын, андар Европада оккупация киреен апарчатхан войсколар ла кірбееннер, ідӧк Чаа-кии кӱстерінің ікі ӱстіг чардығын (Люфтваффе) паза Чаа-талай кӱстерінің (Кригсмарине) улуғ нимес чардынын чаанаң кирері кӧріл парған. Немец войсколары, Архангельск — Астрахань линиязына чидіп, кирек полза, немец ВВС-на «Уралда совет промышленность кіннерін» пазарға оңдай пирерге кирек полғаннар[28].

Белоруссияҷа Москваны саабызар пӧгіннең, «Кін» армиялар группазы (48 дивизия 500 км фронт чалбаана) тӧстелген. «Ӱстӱнзарых» армиялар группазы (40 немец дивизиязы паза хабасхан союзниктер 1250 км фронтта) Киевсер кірерге кирек полған. «Алтынзарых» армиялар группазына, (29 дивизия 290 км фронтта) «Кін» группаның флангын арачылап, Прибалитиканы азымахтирға паза фин войсколарынаң хада палғалыс тудыбызарға погін турғызылған. Пастағы кӧстегліг эшелонның дивизияларының тиксі саны, фин, венгер, румын войсколарын санға алза, 157 дивизияа паза 18 бригадаа читкен[29].

Немецтер чаанаң кіріп, сигізінҷі хоныхха Каунас — Барановичи — Львов — Могилёв-Подольский хырығларға сығарға иткеннер. Чааның 20-ҷі хонығында Днепр (Киевтің ӱстӱнзариндағы район) — Мозырь — Рогачёв — Орша — Витебск — Великие Луки — Псковтаң ӱстӱнзари — Пярну ӱстӱнзари хырығларына чидерге пӧгінгеннер.

Анын соонда, чибіргі кӱнге тохтап, соединениелерні чыып паза хатап чарғылабызары кӧріл парған. Чааның хырығынҷы кӱнінде наступлениенің ікінҷі чардығы пасталарға кирек полған, Аның хоостыра Москваны, Лениградты паза Донбассты азымахтиры кӧріл парған[30].

Планны тимнепчеткенде, алынҷа хайығ чаанаң кинетін кіреріне айландырылған. Германия алҷаастығ искіріглер кампаниязын апарған, ол СССР-ға чаанаң кірбес чӧптезіге тудынчатханын кӧзіткен. Германияның устаа совет правительствозын позының саринаң чирлерҷе сурығ чоғыл тіп киртіндірерге кӱстенген. Немец пастаанаң пӧзік синде совет-герман палғалыстары аймах чоннар аразында сурығлар ӱзӱриинде кӧптел сыхханнар, совет дипломаттары совет-герман палғалызын чахсы кӧргеннер[31].

Олох туста Германияда тиріглернің, чаа техниказының паза чаада тузаланылчатхан пасха товарларның производствозы ӧсчеткені, хоза мобилизация чӧрімін иртірілчеткені Великобританиядаң тоғыр чааның кирексінізі полча тіп чарыдылған. Чаанаң кірерге тимненіс операцияның салтары полған, анзы вермахтха чааның пастағы чардығында чааны кинетін пастабызарға паза стратегия пастаан аларға оңдай пирген[32].

СССР-ға нацист пӧгіннері[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чаа пӧгіннерінең пасха, 1930 чыллардаң пасти Германияда «Ост» генеральнай план тимнелген Аның хоостыра, СССР-ның оккупацияа алылған чирлернің 75-85 % чонын, кӱснең сығарып, андар немецтерні кирерге. Орыс чонны, чир паза устағ-пастағ пастыра пӧліп, чӧп чох идібізері кӧріл парған.

1941 чылның хосхар айында алыл парған «Ольденбург» план хоостыра, кӱснең холға кирілген чирлернің экономиказынаң тузаланарға паза СССР-ны рейхтің аграрий-сырье хоза чардығына айландырарға. Герман войсколарын СССР-ның кӱзінең азыриры ӧзӧгіс тіп планға тӧстенген, аның хоостыра гражданскай чонның хырылары кӧріл парған.

Чаа пасталған соондох, 1941 чылның от айының 16-ҷы кӱнінде, востоктағы областьтарны хатап пӱдірҷең сурығларҷа чыылығда Гитлер искірген: «Піс кӱснең холға кирерге, устирға паза амырадарға кирекпіс, ол чонға иділче тіп чарлабызарбыс … Халғанҷы пӱдірігні тимнепчеткенін пірдеезі пілбеске кирек, анзы кирек тоғыс апарарға — ызыға ызарға, атарға — піске харығ полбас, піс ол тоғысты апарарбыс. Мында ӱр нимеске полчабыс тіп, тудынарбыс, че піс пілербіс, пу хазнадаң хаҷан даа сыхпаспыс».

Германияның саринда чааласхан кӱстер[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1941 чылның хандых айына Германия саринда полған фашист Италиязы, Румыния, Венгрия, Финляндия, Словакия, Хорватия. Италия экспедиция корпузын ызыбысхан (соонаң армияа санына 200 муңҷа кізі кірген)[33]. Румыния, Причерноморьені паза Крымны азымахтирға полып[34] — 200 муң солдат, авиация паза флот ызыбысхан[35]. Венгрия ысхан экспедиция корпузына 500 муң азыра кізі кірген[36]. Финляндияның ікі армия полған, ВВС паза ВМФ (450 муң ккізее теере)[37].

Словакия 42,5 муң кізі пирген. Испания доброволецтернің «Кӧгілбей дивизиязын» паза авиаэскадрильяны ызыбысхан. Хорватия доброволецтернің ӱс легионын пирген[38].

Германия саринда ідӧк коллаборационист формированиелері[ru] полғаннар: генерал А. Власовтың Орыс позыдығ армиязы, украин националисттернің батальоннары «Нахтигаль» паза «Роланд». Чаа тузында украиннернің хадағ полициязының 201-ҷі батальоны тӧстелген, ол олаңай чоннаң тоғыр кӧп сайбағларда араласхан[39]. Нацист Германиязының саринда ідӧк Алтынзархы Кавказтағы паза Закавказьедегі кізілер кірген чаа подразделениелері чааласханнар: Бергман батальоны, Грузин, Азербайджан, Алтынзархы Кавказ легионнары паза пасхазы.

Германияның саринда ідӧк Орыс корпузы паза Ах эмигранттарның[ru] пасха частьтары чааласханнар[40].

СССР-ның арачыланысха тимненізі

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чаа алнында пятилетка хоостыра апарылған табырах индустриализация промышленность производствозы хоостыра СССР-ны ікінҷі орынға сығарыбысхан (США соонаң). Хазна бюджедінең оборона хорадығларына 32,5 % киліскен[41]. Олох туста хазнаның кидеркі саринда промышленность продукциязының 80-ҷа % сығарылған. Экономиканы чаа тузына килістіре оңдайларға СССР 1942 чылда ла киріп алған, андада востоксар кӧзірілген 2593 предприятие тоғын сыххан[42][43].

1927—1937 чылларда кидеркі хырығда 13 арачыланыс районы пӱдірілген (Сталиннің линиязы адал парған), 1938—1939 чылларда паза 8 арачыланыс районы пӱдіріл сыххан. 1940—1941 чылларда, Кидеркі Украинанаң Кидеркі Белоруссия пірік парғанда, наа хырығда хоза 20 арачыланыс районы пӱдіріл сыххан (Молотовтың линиязы адал парған). Наа хырығда пӱдіріг тоғыстарын 1941 чылның от айының 1-ғы кӱніне тоос саларға пӧгін турғызылған, иргізінде — 1941 чылның чарыс айының 1-ғы кӱніне. Іди, Германия чаанаң кірген тусха, укреплениелернің кӧп сабазы арачыланысха читіре тимнелік полбааннар[44].

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱніне Хызыл Армияа 303 кізі кірген, войсколарның тиксі саны 5,3 млн кізее читкен. 1941 чылның хандых айына вермахт толдыразынаң войсколарын чыып алған (7,3 млн кізі).

1940 чылның ӱртӱн айында Генштаб СССР-ның Тирігліг кӱстерін 1940—1941 чылларға чаза турғызарынаңар докладнаң таныстырған, анда ол Германияның Саннаң алтынзартын арах ӧӧн кӱстерін орта кӧр салған. Чарыс айының 5-ҷі кӱнінде, тізең, Люблин — Бреслау саабызар пӧгіннең, ӧӧн группировканы Бресттең ӱстӱнзартын арах турғыс саларға чарадығ алылған, Германия чаанаң кірібіссе, аны Балкан хазналарынаң ӱзе сабызар ӱчӱн иділген. План хоостыра Кидеркі фронттың 40-ҷі армиязының хабазии кӧріл парған, соонаң аның ӧӧн кӱстері Іскеркі Пруссияа контрнаступление идерге кирек полған.

1940 чылның от айынаң пасти 1941 чылның сілкер айына теере стратегия планнары писче хати алысханнар. 1941 чылның сілкер айының 15-ҷі кӱніндегі Генштабтың записказында Германияның армиязы толдыразынаң мобилизованнай, ол чаанаң кірібіссе, войсколарын чаза тартыбызарынаң хорғыс ағылча тіп таныхталған. Андада расчёттарда войсколарның ікі контр саабызы саналған: пастағызы, ӧӧні —Краковсар, Катовицезер паза ікінҷізі — Варшавазар, Дембшинзер, операцияның 30-ҷы кӱніне ол Лодзь, Оппельн хырығларына сығарға кирек полған[44].

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱніне киректер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Нацист Германиязы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чаа пасталарына СССР-ның хырығларында ӱс армия группазы чаза турғызылған, тиксі саны — 5,5 млн кізі, 3712 танк, 47 260 тиріг паза миномёт, 4950 чаа самолёды.

  • «Алтынзарых» армиялар группазы (29 дивизия, командующай В. Лееб) Гольдаптаң Мемельге читіре полосаға оортах хайынған. Аның санына 16-ҷы паза 18-ҷі армия, 4-ҷі танктар группазы кіргеннер. Прибалтикада РККА-ны унада сабарға, порттарны, ол санда Лениградты паза Кронштадты, холға кирерге пӧгін турғызылған.
  • «Центр» армиялар группазы (50 дивизия, командующай Ф. Бок) Голдаптаң Влодаваға читіре чазылған. 9-ҷы паза 4-ҷі армия, армия, 2-ҷі паза 3-ҷі танктар группазы кіргеннер. Пӧгін — Белоруссияда совет войсколарын ибіріп, чох идері, Смоленскке сығып, «Алтынзарых» группанаң пірігері.
  • «Ӱстӱнзарых» армиялар группазы (44 немец, 13 румын дивизиязы паза 13 бригада, командующай Г. Рундштедт) Полесьедең Хара талайға читіре хайынған. Андар 1-ғы танктар группазы, 6-ҷы, 11-ҷі, 17-ҷі армиялар, румын паза венгер частьтары кіргеннер. Ӧӧн саабыс — Киевке, анаң Днепрзер паза ӱстӱнзарых-іскер парары.

Алтынзархы Финляндияда «Норвегия» армия хайынған (командующай Н. Фалькенхорст), Мурманскты, Полярнай паза Киров тимір чолын[ru] азымахтирға пӧгін турғызылған.

Совет Союзы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱніне РККА-ға 303 дивизия, хырығ хыриндағы округтарда — 172 дивизия (ол санда 40 танк), 3,3 млн кізі, 59 787 тиріг паза миномётов, 12 782 танк (ол санда 1475 наа Т-34 паза КВ), 10 743 самолёт (20 % -че — наа модель) кірген. Флотта — 220 муң кізі, 182 корабль, ол санда 3 линкор, 7 крейсеро, 45 эсминец паза 127 суғ алтындағы киме.

Хырығҷылар войсколарына паза НКВД частьтарына 100 муңҷа кізі кірген. Хырығларны арачылааннар Лениград, Прибалтика, Кидеркі, Киев паза Одесса округтары, хабасханнар Алтынзархы, Балтийскай паза Хара талай флоттары.

  • Прибалтийскай округ (Ф. И. Кузнецов): 8-ҷі, 11-ҷі армия, 27-ҷі армиялар тӧстелген. Участок — Балтикадаң сығара Литваның ӱстӱнзархы хырығына читіре (300 км).
  • Кидеркі округ (Д. Г. Павлов): 3-ҷі, 4-ҷі, 10-ҷы армия, 13-ҷізі тӧстелген. 44 дивизия (12 танктар дивизиязы), участок — Литваның ӱстӱнзархы хырығынаң сығара Припятьха читіре (470 км).
  • Киев округы (М. П. Кирпонос): 58 дивизия (16 танктар дивизиязы), 4,8 муң танк, 5-ҷі, 6-ҷы, 12-ҷі, 26-ҷы армиялар. Участок — Припять Липканға читіре (860 км).
  • Одесса округы (Я. Т. Черевиченко): 9-ҷы армия (22 дивизия, 4 танктар дивизиязы), хырығны Липканнаң Дунайға читіре арачылаан (480 км).
  • Ленинград округы (М. М. Попов): 7-ҷі, 14-ҷі, 23-ҷі армиялар, Алтынзархы флот. Участок — чирдегі 1300 км паза талайдағы 380 км хырығлары.

РККА-ның ікінҷі кӧстегліг эшелонына 7 армия (77 дивизия) кірген. Кидеркі округтарзар парар 32 дивизиядаң, хандых айының 22-ҷі кӱніне 16-зы читкен.

Кӱстернің тиңнезі[тӱзедерге | код тӱзедерге]

«Центр» армиялар группазы саны хоостыра Кидеркі фронттаң ікі хати асхан, че танктар паза авиация санынаң соона халған. Ӱстӱнзархы-Кидеркі фронт «Ӱстӱнзарых» группаны техниканаң асхан: танктарҷа 7 хати, 2,6 хати — самолёттарҷа, 1,7 хати — артиллерияҷа.

СССР техниканың тиксі санынаң асхан даа полза, ӧӧн саабыс чолында Германия кізілері кӧп арах полған паза ынағ тудынған. Люфтваффенің (чаа-кии кӱстері) 70 % СССР-даң тоғыр айландырылған. Германияның пилоттары ортымахти 450 час учуғыс тимненізіне пир салҷаңнар, СССР — 30-180, анзы немецтерге кииде артых арах тудынарға оңдай пирҷең.

Кӱстернің тиңнезі Кидеркі ТВД 1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱніне
Вермахт Хызыл Армия Тиңнезі
Дивизиялар 166 190
1 : 1,1
Чааҷылар 4 329 500 3 262 851
1,3 : 1
Тиріглер паза и миномёттар 42 601 59 787
1 : 1,4
Танктар паза штурм тиріглері 4364 15 687
1 : 3,6
Самолёттар 4795 10 743
1 : 2,2
Илбек Адалығ чаа тузындағы СССР-ның Тирігліг кӱстерінің тиріглер паза чааҷылар составы (1941 чыл)[45].
Личнай состав Атчатхан тиріг Арт. вооруж. Танктар Самолёттар Чаа корабльлары Мех. транспорт
Прай 5 434 729 7 983 119 117 581 23 106 24 488 910 528 571
Пудін 18 691 21 030

Илбек Адалығ чааның ӧӧн тустары

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Историографияда Илбек Адалығ чааның ӱс тусха чарылча:

  • Пастағы тузы (22 июнь 1941 — 18 ноябрь 1942). Германия СССР-ға чаанаң кірген. Чааның пасталғаны. Блицкригке оң полбааны. Москва ӱчӱн чаалазығ. 1942 чылның чайғызында оң полбааны паза уттырғаны.
  • Ікінҷі тузы (19 ноябрь 1942 — декабрь 1943). Чаа тузындағы ӧӧн алызығ. Хызыл Армияның Сталинградтағы паза Курсктағы, Днепр ӱчӱн чаалазығларның чиңістері.
  • Ӱзінҷі тус (1944 — 9 май 1945). Ыырҷыны СССР чирінең сӱргені. Европа хазналарын оккупациядаң позытханы. Фашист блогының сайбалғаны. Берлин операциязы. Германияның чоох чох капитуляциязы.

Совет-япон чаазы Илбек Адалығ чааның полар нимезі чіли кӧрілче.

Чааның пастағы тузы (22 июнь 1941 — 18 ноябрь 1942)

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1941 чылның хандых айының 8-ҷі кӱнінде СССР-ның хырығларының хыриндағы хайзы чаа округтарының соединениелері чаа пӧгіннерін толдырарға тимде полғаннар. Хандых айының 13—15 кӱннерінде кидеркі округтарзар пастағы паза ікінҷі эшелоннарның частьтарын хырығзар «ӱгредіглер» чіли ызарға пастирынаңар СССР-ның Арачыланыс чон комиссариадының паза Генеральнай штабтың директивалары («Чааҷы тимненізін кӧдірерге…») ызылғаннар. Директивалар хоостыра, пастағы эшелонның округтарының атығҷылар частьтары хырығдаң 5—10 км аар оборона тударға кирек полғаннар: ікінҷі эшелонның частьтары, атығҷылар паза механизированнай корпустарына, хырығдаң 30—40 км оортах турып, оборонада турыбызарға кирек полған[46].

Совет пехотинецтері фронтсар парчалар, 23 июня 1941 чылның хандых айының 23-ҷі кӱні, чааның ікінҷі кӱні.

1941 чылның хандых айының 21-ҷі кӱнінде иирде немец мина заградительлері Фин заливінде[ru] мина чазыларын тартыбысханнар, анзы совет Балтика флодының чолын туйухтабызар пӧгіннең иділген[47].

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱнінде 3:06 часта Хара талай флодының штаб пастығы контр-адмирал Иван Елисеев СССР-ның кии чиріне сурбин кірген герман самолёттарын атарға чахығ пирген: Илбек Адалығ чаадағы СССР-ға чаанаң кірген немец войсколарына удур саабыс пирҷең иң пастағы чаа чахии полған[48].

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱнінде 3:07 часта маршал Г. К. Жуков чаалазығ пасталғаннаңар пастағы искіріг алған. Тӱрчедең артиллерия паза авиация тимненізі соонаң иртен 4-че часта немец войсколары СССР-ның чиріне кӱснең кіргеннер.

5:30 СССР-дағы Германия илҷізі В. Шуленбург В. М. Молотовха[ru] нота читір пирген, анда СССР «Германиядаң тоғыр политика апарчатханы» паза хырығда чаа чахығларын толдырҷаң войсколарын чыып алғанын таныхталған. Олох кӱнде СССР-ға чаа чарлабысхан Италия паза Румыния. Словакия — хандых айының 23-ҷі кӱнінде.

Чааның пастағы кӱнінде немец-румын войсколары Прутты чаанаң кис парыбысханнар паза Дунайны кис кӧргеннер, че совет войсколары оларны тузында тохтадыбысхан.

Хандых айының 22-ҷі кӱнінде орты кӱнде В. М. Молотов, СССР-ның чуртағҷыларына радио пастыра айланып, Германияның Совет Союзына чаанаң кірібіскенін чарлабысхан. СССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің Президиумының хандых айының 22-ҷі кӱнінде сыххан чахиинаң, хандых айының 23-ҷі кӱнінең пасти 14 чаа округында 14 чазы пастыра (1905—1918 годов рождения)[49].

Хандых айының 23-ҷі кӱнінде Ӧӧн Командование Ставказы тӧстелген (орғах айының 8-ҷі кӱнінең пасти — Ӧӧркі Ӧӧн командование ставказы), хандых айының 30-ҷы кӱнінде — Арачыланыс хазна комитеді (ГКО), анынаң устап сыххан И. В. Сталин. Хандых айынаң сығара чон ополчениезі тӧстел сыххан. Хандых айының 26-ҷы кӱнінде Илбек Адалығ чааның гимні полыбысхан «Священная война» сарын пастағызын на толдырылған.

1941 чыл соонзар 14 млн азыра кізі мобилизацияа кірген[50].

Ол туста немец войсколары стратегия пастаан холға киргеннер паза кииде кӱзінең ас парыбысханнар, хырығлар чаалазығларында, ӧӧнінде кидеркі направлениеде (Прибалтика паза Белоруссия) совет войсколарын утып алғаннар. Ӱстӱнзархы-кидеркі (Украина) паза алтынзархы -кидеркі саринда (Ленинград) блицкриг киліспеен[51].

1941 чылдағы чайғы-кӱскӱ кампаниязы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чаа пасталчатханда, СССР-ның Литва чиріндегі хырығ районнарында, Латвияның, Белоруссияның паза Кидеркі Украинаның ӱстӱнзархы чардығында 1941 чылның хандых айының 22—29 кӱннерінде (граница хыриндағы чаалазығлар тузы саңай нимес) арачыланыс паза хырығҷылар войсколарының чаалазығлары пасталғаннар[52]. Олар ӱс кӧстегліг арачыланыс операциязының чардыхтары полыбысханнар:: Прибалтика (22 июньда — 9 июльда), Белоруссия (22 июньда — 9 июльда) паза Львов-Черновицкай (22 июньда — 6 июльда) операциялары.

  • Германия войсколары СССР чиріне чаанаң кірчелер

    Германия войсколары СССР чиріне чаанаң кірчелер

  • Родина-мать зовёт! — Илбек Адалығ чааның пастағы кӱннері кӧзіділік плакаттығ почта марказы (автор — Ираклий Тоидзе)

    Родина-мать зовёт! — Илбек Адалығ чааның пастағы кӱннері кӧзіділік плакаттығ почта марказы (автор — Ираклий Тоидзе)

  • Бакуда чаа пасталғанын чарлааны. 22 июньда 1941 чылда

    Бакуда чаа пасталғанын чарлааны. 22 июньда 1941 чылда

1941 чылда кӱскӱде вермахттың наступлениезі

Чаа пасталғанда, Хызыл Армия чаа алнындағы арачыланыс планына тудынған, аның хоостыра ыырҷыны границада тохтадарға паза контрнаступлениее кіріп, ыырҷының чирінде чаалазары кӧріл парған. Вермахт совет обороназын талабысханда, ол планнар чааның пастағы кӱннеріндӧк тузазын чідіргеннер. Ыырҷаа тоғырланып, алынҷа хырығлар арачылалғаннар паза ал-алынҷа контр саабыстар иділгеннер. Брест крепозының гарнизоны матыр паза сыдамах тудынызының тании полыбысхан, ол пір ай крепостьты арачылаан (22 июньда — 23 июльда)[53].

От айының 9-10 кӱннерінде Луга, Смоленск, Киев паза Кишинёв хыринда ирткен хазыр чаалазығлар граница хыриндағы чаа чардығының тоозылғанын таныхтааннар. Ол тустаң сығара наа кӧстегліг арачыланыс операциялары пасталғаннар, андар ікінҷі кӧстегліг эшелонның соединениелері тартылғаннар. Ӱр арах апарылған Заполярьедегі паза Карелиядағы кӧстегліг арачыланыс операциязы (29 июньда — 10 октябьда), андар Мурманск, Кандалашскай, Петрозаводск направлениелері кіргеннер.

Чаалазығларның ӱс неделязы аразына немец войсколары Прибалтиканы, Белорус ССР-ны, Украин ССР-ның паза Молдавия ССР-ның улуғ чардығын кӱснең холға киргеннер. 600 км тирең кірібіскеннер. Наступление чӧрімі хоных аразында ортымахти 15-30 км-ге чит турған. Граница хыриндағы паза арачыланыс чаалазығларында пӱкӱлеезінең чох иділген РККА-ның 28 дивизиязы, 70 азыразында хорағлар 50 % читкен паза аннаң даа кӧп. От айының 30-ҷы кӱніне Хызыл Армия 651 065 кізі чідірген (447 015 айландыр полбас, 204 050 санитарнай). 6 муңҷа танк, 9,5 муңҷа тиріг, 12 муң миномёт, 3468 самолёт чох иділген. Техниканың улуғ чардығы нандыра парчатхан туста одыл парған ӱчӱн паза горючее чох халып чідірілген. Танктар чох иділген паза заводтар кӧзірілген ӱчӱн танктар саңай чидіспин сыхханнар[54][55][56].

От айынаң сығара Ставка фронт группаларының арачыланыс операцияларын тимнебіскен, анда нинҷе-нинҷе фронт объединениезі, авиация, ПВО, талай хазындағы направлениелерде, тізең, ідӧк флот араласханнар. Ӧӧн операциялар полғаннар: Ленинградтағы (10 июльда — 30 сентябрьда), Смоленсктегі (10 июльда — 10 сентябрьда), Киевтегі (7 июльда — 26 сентябрьда), Донбасс-Ростовтағы (29 сентябрьда — 16 ноябрьда), Москвадағы (30 сентябрьда — 5 декабрьда) паза Туладағы (24 октябрьда — 5 декабрьда) арачыланыс операциялары.

«Центр» армияларның группазы Москвазар («Тайфун» операция) ӱртӱн айының 30-ҷы кӱнінде кір сыххан. Аар чаалазығлар соонда немецтер Вязьманы, Брянскты, Орёлны, Ржевті, Можайскты паза пасха городтарны холға алғаннар. Чарыс айының 10-ҷы кӱнінде Кидеркі паза Резерв фронттары Г. К. Жуковтың устаанда піріктірілгеннер, ол Можайсктегі арачыланыс линиязын маңнаныстығ пиктеп сыххан паза маңзытта фронтсар резерв частьтарын тастап сыххан. Чарыс айының 30-ҷы кӱніне Москвазар кірчеткен ыырҷы тохтадылған.

Пу киректернең пір тиң фронттың ӱстӱнзархы участогында Хызыл Армия Молдавияда, Одессада (5 августта — 16 октябрьда), Крымда (чарыс айының 18-ҷі кӱнінең сығара) арачыланыс операциязы апарылған, Севастопольның арачыланызы пасталған (чарыс айының 30-ҷі кӱнінең сығара).

1941 чылның чайғы-кӱскӱ кампаниязы хоостыра, Киев алтында тактика маңнанызына читкен дее полза, вермахт «Барбаросса» планҷа турғызылған стратегия пӧгіннерін толдыр полбаан. Хайди таныхтаан немец генерал Х. Гудериан, Москваға кірерге кирек тус позыдыл парған. Улуғ хырлас айына герман войсколары 850—1200 км алнынзар парыбысханнар, че вермахт кӧрбеен хорағларға ағылғаннар: 740 суң кізі (230 муң ӱреен)[57]. РККА-ның айландырылбас хорағлары 3,1 млн кізее читкен[58].

СССР улуғ промышленнай районнар паза Минск, Киев, Харьков, Смоленск, Одесса, Днепропетровск городтар чох халған. Ленинград хурчаға кірген. Оккупацияа миллионнар кізі чуртаан улуғ чирлер кіргеннер, чӱзер муңар кізі ӱреен алай Германиязар сӱрілген.

1941—1942 чыллардағы хысхы кампания[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1941 чылның кічіг хырлас айының 15-16 кӱннерінде герман войсколары Москвазар наступлениенің ікінҷі чардығын пастааннар, городты алтынзархы-кидеркі паза ӱстӱнзархы-кидеркі саринаң ибірібізерге кӱстенгеннер. Дмитровскай направлениеде олар Москва-Волга каналға читкеннер, Клинні, Солнечногорскты паза Красная Полянаны холға киргеннер: ӱстӱнзархы-кидеркі саринда 2-ҷі танктар армиязы Кашираға сыххан. Кічіг хырлас айының соонзар, тізең, прай направлениелерде тохтадылған.

1941 чылның улуғ хырлас айының 5-ҷі кӱнінде Кидеркі (Г. К. Жуков), Калинин (И. С. Конев) паза Ӱстӱнзархы-Кидеркі (С. К. Тимошенко) фронттарның кӱзінең Москва алтында совет контрнаступлениезі пасталған. 1942 чылның кӱрген айының 7-ҷі кӱніне ыырҷы 80-250 км нандыра тасталған. Москва паза Тула областьтары, ідӧк Калинин паза Смоленск областьтарының улуғ чардығы ыырҷы холынаң позыдылғаннар. Столицаа хорғыс чох иділген.

Москва алтындағы операцияның пір тиң кічіг хырлас айының 10-ҷы кӱнінең сығара улуғ хырлас айының 30-ҷы кӱніне теере Тихвиндегі кӧстегліг наступление операциязы апарылған. Хызыл Армия, немец войсколарын нандыра сӱрібізіп, Тихвинні позыбысхан паза Лениграднаң тимір чол палғалызын хатап айландырған. Ыырҷы алтынзархы-кидеркі направлениеде дее пастаа чох халған.

Кічіг хырлас айының 17-ҷі кӱнінде ӱстунзарыхта немец Ростов-на Донуны чаалап сыххан. Город кічіг хырлас айының 21-ҷі кӱнінде холға кирілген, че кічіг хырлас айының 29-ҷы кӱнінде совет войсколары аны позыдып алғаннар. Ыырҷы 60-80 км-ге нандыра сӱрілген, фронт Миус хыринда пик турыбысхан.

Іди, 1941 чылның соонзар пілдістіг пол парған: «Барбаросса» кӧстегліг планның пӧгіннері толдырылбааннар. Вермахт Москваны даа, Ленинградты даа, Кавказты даа азымахтап полбаан. Немец историк К. Рейнгардт Гитлернің стратегиязына Москва алтында оң полбаан, 1941/42 чылның хысхызында Германия командованиезінің устаа чаа ӱрге парыбызарын сизінгенін пасхан.

16-ҷы армияның командующайы генерал-лейтенант. К. Рокоссовский (сол саринаң ікінҷізі), Чаа Чӧбінің кізізі А. А. Лобачёв паза писатель В. П. Ставский совет войсколары холға киріп алған ыырҷының техниказын кӧр парчалар, А. Капустянскийнің сомы, 10 декабрьда 1941 чылда

1942 чылның кӱрген айының 5-ҷі кӱнінде ВГК Ставказында чыылығ ирткен, анда прай фронттарда килкім наступление алылған. Аны чарат салғаннар Л. П. Берия[ru] паза Г. М. Маленков. Тоғыр полғаннар Г. К. Жуков паза Н. А. Вознесенский, олар техника, транспорт паза ӱгреділген резервтің чидіспинчеткенін таныхтааннар. Сталин ыырҷыны часхыға теере унада сабарынаңар планны чарат салған[59][60].

1942 чылның кӱрген айынаң сығара хосхар айына теере Хызыл Армия Ржев-Вязьма стратегия операциязын паза Керчь-Феодосия десант операциязын иртірібіскен. Хызыл Армияның алынҷа чидіглер полған даа полза, немец войсколары позицияларын тут халғаннар. Совет войсколары улуғ хорағлар апарғаннар Ржев алтында, анда выступ пол парған, хайзы 1943 чылның кӧрік айына теере тудылған. Хосхар айының 20-ҷі кӱнінде Хызыл Армия арачыланысха кірген.

Кӱрген айының 18-ҷі кӱнінде Барвенково-Лозовая операция пасталған. Хазыр чаалазығда совет войсколары, немец арачыланызын чалбаа 100 км фронтта талабызып, 90-100 км алнынзар парып, Алтынзархы Донецтің оң хазындағы улуғ плацдармны холға киріп алғаннар, анзы часхыда Харьковсар кірерге тӧстег пол парған.

1942 чылның чайғы — кӱскӱзі[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1942 чылның чайғы кампаниязында совет командованиезінің планнарында, ыырҷыны унада саап, СССР-ның прай чирін позыдары кӧріл парған. Вермахттың кӱзін читіре паалабааны улуғ хорағларға ағылған. Сілкер айында совет войсколары Харьковтағы операцияда утыр салғаннар, ідӧк Крым фронты чиңдір салған.

«Блау» план хоостыра, немец командованиезі Кавказты, Донбассты, Кубаньны, Сталинградты азымахтирға паза Волгазар сығарға пӧгіннер турғыс салған. "«Ӱстӱнзарых» армиялар группазы «А» армиялар группазына (Кавказха ӧӧн саабыс) паза «Б» армиялар группазына (Сталинградтағы полызығлығ саабыс) чарылғаннар. Хандых айының 28-ҷі кӱнінең сығара Воронеж-Ворошиловград арачыланыс операциязы пасталған.

Совет солдаттары Сталинград хыринда чааласчалар. 1942 чылның чайғызы

Немец войсколары, алнынзар 500—650 км парып, Волгаа сыхханнар. Нандырығ пиріп, 1942 чылның от айының 28-ҷі кӱнінде 227 № «Нандыра пір хаалағ даа итпес» чахығ чарыхха сыххан, аның хоостыра дисциплина хатығлазы кирілген, штраф подразделениелері паза заградотрядтар тӧстелгеннер.

От айының 17-ҷі кӱнінең сығара Сталинградтағы стратегия арачыланыс операциязы пасталған. Пір ай аразына 62-ҷі (В. И. Чуйков) паза 64-ҷі (М. С. Шумилов) армиялар Дон ибіріп ахчатхан чир саринда арачыланғаннар. Орғах айының 23-ҷі кӱнінде Паулюстың 6-ҷы армиязы Волгаа сығып алған. Пу кӱнде Сталинградты бомбаларнаң тастап сыхханнар. Ӱртӱн айының 13-ҷі кӱнінде орама чаалазығлары пасталғаннар, олар кічіг хырлас айына теере узарадылғаннар.

Кавказта немец войсколары Кавказтағы Ӧӧн сынның пилін холға киргеннер, че нефть чиріне чит полбааннар.

Центральнай паза алтынзархы-кидеркі направлениелерде ідӧк улуғ операциялар ирткеннер. Ржев-Сычёвтағы (30 июльда — 23 августта) паза Сухиничейнең Козельск хыриндағы операция (22-29 августта) тиксі 228 муң кізі хорағларына ағылғаннар. Любань операциязында (кӱрген —от айы) паза хурчағдаң 2-ҷі саабыс армиязын сығарарынҷа операцияда — 403 муң кізі[61].

Германияның кирее кӱскӱге аар полыбысхан. РККА-наң тиңнестірзе, хорағлары асхынах полған, че немец экономиказы техника ӱреглерін толдырарға маңнанминчатхан. Сталинград направлениезінде Вермахттың роталарына удаа 30 кізі дее кірбеҷең, штатта, тізең, 180. Іскеркі фронт сӧӧ тартыл парған, арачыланыс чыызы хызырыл парған.

1942 чылның кӱскӱзіндегі чааласчатханнарның кирее

Фронттың улуғ участоктарына Германиянаң хада полған армиялар кіргеннер — румын, венгер, итальян. Олар хомай тимнелбееннер, тиріглері читкіҷе полбаан.

Ол тустың соонзар нацист азымахчызына удурлазар пӧгіннең, чоннар аразындағы сотрудничество тыып парыбысхан: 1941—1942 чыллардағы чӧптезіглер хоостыра, Гитлердең тоғыр коалицияның ядрозы тӧстелген — СССР, Великобритания паза США.

Экономика тоғырланызы

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чааның пастағы кӱннерінең сығара СССР-да улуғ синде чон, предприятиелер, учреждениелер паза материальнай ресурстар кӧзіріл сыххан. 1941 чылның соорнзар хазнаның іскеркі чардығынзар 2600-че предприятие паза 2,3 млн мал пазы сығарылған. 1942 чылда СССР 5,91 млн единица атчатхан тиріг (пистолет паза револьвер чох), 287 муң тиріг паза миномёт, 24,5 муң танк паза САУ, 25,4 муң самолёт (ол санда 21,7 муң чааласчатхан) сығарыбысхан. Ікінҷі чарым чылында техника сығарызы илееде ӧс парған. 1942 чылның чайғызына СССР-ның экономиказын чаа рельстеріне кирері тоозылған[62][63].

1941 чылдағы совет плакады

Совет производствозының 4 % ленд-лизче поставкаа киліскен, танктарҷа паза самолёттарҷа — 10 % паза12 %; импорт автомобильлер сині кӧп полған, олар кӧп хати Ада чирнің сығарызынаң асханнар. Ленд-лизче таарлағ чӧрізі хазнаа ӧӧн алығлар соонаң пар сыххан[64].

Совет экономиказы пӧзік милитаризация синіне читкен. 1943 чылда стальны хайылдырарынаң Германиянаң 4 хати халған полза, СССР 2, 5 хати кӧп танк сығарыбысхан[65].

Оккупация режимі паза ағаа тоғырланыс

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Немец оккупациязына чаа тузында кірген Белорус, Украина, Эстония, Латвия, Литва ССР-ның чирі, РСФСР-ның 13 облазы.

Молдавия ССР паза Украин ССР-ның ӱстӱнзариның хайзы аймахтары Румыния устаанда полғаннар, Карел-Фин ССР-ның чардығын фин войсколары холға киргеннер.

Оккупация террорнаң таныхталған. 1941 чылның сілкер айының 13-ҷі кӱнінде сыххан чахиинаң, Гитлер устаа амыр чонның тоғыр сайбағларны иткен вермахтты нандырығнаң позытхан. Чаа СССР-ның чаа кӱзінең тоғыр ла нимес, аның чонынаң, иң пурнада — еврейлердең паза славяннардаң, «иң тӧбін раса» чарлалғаннардаң тоғыр апарылған. Холға кирілген чирлерде наа устағ-пастағ структуралары, орындағы пос устаныстары паза полиция кирілгеннер. Прай чирде пропаганда, чонның сағызын алыстырар чӧрім апарыл сыххан, тархын ӱгретпинібіскеннер, кинделер чох иділгеннер.

Оккупанттар 18-45 частығларны (еврейлерге — 60 теере) тоғындыр сыхханнар, тоғыс кӱні 16 часха теере узарадылҷаң. Ынабаан ӱчӱн хатығ репрессиялар полҷаң. Олаңай чуртағҷыларны кӱннің сай ӧдір сыхханнар. Бабий Ярда ла 100 муң азыра кізі атырт салған. Чаа тузына Белоруссияның полған на тӧртінҷі чуртағҷызы ӧдірт салған. Окуппациядағы чирлерде 7,4 млн азыра амыр чон ӱреен[66].

Совет партизаннарының атызы. 1941 чылның ӱртӱн айы

5,2 млн азыра совет кізілері Германиязар кӱснең тоғындырарға сӱрдіргеннер. Чаа соонаң 2,65 млн-ҷа кізі айландырылған; 451 муң хырығ озаринда халған, 2,1 млн азыра сӱрігде ӱреен.

Чааның пастағы кӱннерінең сығара СССР устаа ыырҷы тылында совет подпольезін тимнеп сыххан. Немецтернің табырах наступлениезі тоғырланыс палғалызын тоозарға харығ полыбысхан. Чазыттағы кӧп группа пос алынҷа тӧстел сыххан. Танығлығ кӧзідім полча Краснодонда тӧстелген фашисттердең тоғыр чииттер пірігізі «Молодая гвардия[ru]». Подпольщиктер, разведка апарып, искіріглер паза агитация апарҷаңнар, диверсия итчеңнер паза коллаборационисттерні чох итчеңнер.

1941—1944 чылларда оккупациядағы чирлерде 6,2 муңҷа партизан отряды паза соединениезі хайынған, андар 1 млн кізі кірген. 1941 чылның от айында Партизаннар чӧрімінің ӧӧн штабы[ru] тӧстелген. Партизаннар ыырҷының 10 % кӱзінің хайиин постарынзар тартып алҷаңнар. Иң тӱзімніг полғаннар 1943 чылда ирткен «Рельстер чаазы» паза «Концерт» операциялар. Партизаннарның паза подпольщиктернің кирее совет чирін оккупанттардаң позыдиинда улуғ хозым иткеннер.

Чааның ікінҷі чардығы (ӧӧн алызығ)

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1942—1943 чыллардағы хысхы кампания[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1942 чылның кічіг хырлас айының 19-ҷы кӱнінде «Уран» операция хоостыра совет войсколарының контрнаступлениезі пасталған, кічіг хырлас айының 23-ҷі кӱнінде Сталинградтағы (командующай —А. И. Ерёменко) паза Ӱстӱнзархы-Кидеркі (командующай — Н. Ф. Ватутин) фронттарының частьтары Калач-на-Донуда пірігіп, 22 ыырҷы дивизиязын ибірібіскеннер. Улуғ хырлас айының 16-ҷы кӱнінде пасталған «Кічіг Сатурн» операция тузында Манштейннің устаандағы «Дон» армиялар группазы утыр салған, ол Сталинградта хурчаға кірген немец войсколарын позыт полбаан.

«Кольцо» операция хоостыра (10 январьда — 2 февральда 1943 чылда) Донской фронттың кӱзінең (командующай К. К. Рокоссовский) ибірілген 6-ҷы армия чох иділ сыххан. 1943 чылның кӱрген айының 31-ҷі кӱнінде хурчағдағы Сталинградта немец войсколарынаң устапчатхан командующай генерал-фельдмаршал Ф. Паулюс 38-ҷі мотострелковай бригаданың улуғ лейтенанты Ф. Ильченкоға пленге пирінібіскен. Ікінҷі тилекей чаада андағ пӧзік рангтығ немец офицері пастағызын на пленге алылған. Азығ айының 2-ҷі кӱнінде 6-ҷы немец армиязының халғанын капитуляцияа алғаннар. Пленге 90 муңча немец чааҷызы паза офицері кірген.

Хызыл Армияның наступлениезі 1942 чылның кічіг хырлас айында — 1943 чылның кӧрік айында

Совет-герман фронтының Ӧӧн участогында апарылған наступление операцияларына («Марс» операция) оң полбаан даа полза, Ӱстӱнзархы направлениедегі чидіг совет войсколарына хысхы кампанияда маңнаныс пирген — пір немец паза Германияның союзниктерінің тӧрт армиязы хырылған.

Хысхы кампанияның ӧӧн киректері полыбысханнар Алтынзархы Кавказтағы наступление операциязы паза Лениградтың хурчаан талааны (18 январьда 1943 чылда).

1943 чылның кӱрген айының 13-ҷі кӱнінең сығара кӧрік айының 3-ҷі кӱніне теере совет войсколары Воронеж-Харьков кӧстегліг наступление операциязын апарғаннар. Андада немецтернің «Б» армиялар группазы чиңдір салған, андар кірген 8-ҷі итальян армиязы паза 2-ҷі вергер армиязы чох иділгеннер, Воронеж, Курск, Белгород, Харьков городтар позыдылғаннар.

1943 чылның азығ айының 19-ҷы кӱнінде Манштейннің устаандағы «Ӱстӱнзарых» армиялар группазының войсколары ӱстӱнзархы направлениеде контрнаступлениее пар сыхханнар паза пазох Харьковты холға киргеннер. Анзы совет войсколарынаң пастағны алып, оларны іскер нандыра тастабызарға оңдай пирген (пірее орыннарда 150—200 км). Кӧп нимес совет частьтары ибірілгеннер. Совет командованиезі алыбысхан оңдайлар хоостыра немец войсколары тохтадылғаннар паза фронт пиктелген.

1943 чылның хысхызында Вальтер Модельнің 9-ҷы немец армиязына Ржев-Вязьма выстубын артызарға киліскен. Калинин (Максим Пуркаев) паза Кидеркі (Василий Соколовский) фронттарының войсколары ыырҷыны сӱріскеннер. Ржев-Вязьма операциязы хоостыра (2 — 31 мартта 1943 чылда) совет войсколары фронт линиязын Москвадаң 130—160 км аар чылдырыбысханнар паза Ржевнең Вязьманы ыырҷы холынаң позытханнар.

1943 чылның азығ—хосхар айларында Алтынзархы-Кидеркі фронттың генерал-полковник М. С. Хозиннің алынҷа группазының Ленинградтағы паза Волховскай фронттарның войсколары «Ӱстӱнзархы» немец армияларының группазын ибіріп паза унада сабар пӧгіннең, Ленинград облазын позыдар паза Прибалтиказар маңнаныстығ кірер ӱчӱн, «Полярная звезда» операцияны апарғаннар. Операция киліспеен: турғызылған пӧгіннернің пірдеезі толдырылбаан.

1943 чылның чайғы-кӱскӱ кампаниязы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1942—1943 чыллардағы хысхы кампаниязының операциялары соондағы кӧстегліг тохтағ чайғы чаалазығларының тимненізін пастирға оңдай пирген. Хосхар айының 12-ҷі кӱнінде ВГК Ставказы фронттарның чаа чӧптерінің чӧптерін паза Генеральнай штабтың кӧрізін ӱзӱрген. Іди 1943 чылның чайғы паза кӱскӱ тузына пӧгіннер турғызылғаннар. Ӧӧн чаалазығлар Курсктағы стратегия плацдармында кӧріл парғаннар, анаң сығара ыырҷының Орлов паза Белгород-Харьков группировкаларынҷа фланг саабызы кӧріл парған. Курск тӱгеезінең саабыс Киевсер чол асхан паза «Ӱстӱнзарых» немец армияларының группазын унада сабарынаң паза Украинаның сол сарин позыдарынаң чахсы палғалысхан.

Совет армиязының 1943 чылның чайғы-кӱскӱдегі тиксі кӧстегліг наступлениезі

1943 чылның чайғы-кӱскӱ кампаниязында Курсктағы тӱгее[ru] паза Днепр ӱчӱн чаалазығ[ru] пӧгістіг полыбысханнар. Курсктағы чаалазығ тузында вермахт Іскеркі фронтта пастағны холға кирер пӧгіннең, халғанҷы кӧстегліг наступление операциязын (код ады «Цитадель операция») иртірібіскен. Совет войсколарын хурчаға кир полбаан, совет контрнаступлениезі тузында немец войсколары унада сабылған. 1943 чылның от айының 12-ҷі кӱнінде ирткен Курсктағы чаалазығда тилекей тархынында иң килкім пір кӱн парған Прохоровка алтындағы танктар чаалазии ирткен.

«Кутузов» паза «Полководец Румянцев» операциялар хоостыра орғах айының 5-ҷі кӱнінде Хызыл Армия Орёл паза Белгород городтарны ыырҷы холынаң позытхан, орғах айының 23-ҷі кӱнінде — Харьковты.

1943 чылның орғах айының 7-ҷі кӱнінең сығара чарыс айының 2-ҷі кӱніне теере совет войсколары Смоленск кӧстегліг наступление операциязын апарғаннар. Ӱртӱн айының 25-ҷі кӱнінде Смоленск позыдылған, совет войсколары кидер 200—250 км-ге алнынзар парыбысханнар.

1943 чылның орғах айының 13-ҷі кӱнінең сығара ӱртӱн айының 22-ҷі кӱніне теере совет войсколары Донбасс операциязын иртірібіскеннер, аның хоостыра Донецктегі харатас бассейні позыдылған.

Пазағы наступлениезі тузында Хызыл Армия немец войсколарын чиңіп алған паза Днепрдең іскер чирні позыдып алған, Днепрнің кидеркі хазынзар кис парыбысханда, 1943 чылның кічіг хырлас айының 6-ҷы кӱнінде Киев позыдылған.

Ил-2 штурмовиктері ыырҷының колонназын чаалапчалар, Воронеж фронты, 1 июльда 1943 чылда

1943 чылның ӱртӱн айының 9-ҷы кӱнінең сығара чарыс айының 9-ҷы кӱніне теере Новороссийск-Тамань операциязы[ru] иртірілген, іди Тамань чарым олтырығы позыдылған, совет войсколары Крым чарым олтырығын позыдарға сығыбысханнар. Іди Мелитопольдағы (26 сентябрьда — 5 ноябрьда 1943 чылда) паза Керчь-Эльтигенскай десант операциялары (31 октябрьда — 11 ноябрьда 1943 чылда) хоостыра, совет войсколары Турецкай вал упреплениезін талабысханнар, Сиваштың ӱстӱнзархы хазындағы паза Керчь чарым олтырығындағы плацдармнарны холға киргеннер. Крымны сах андох ыырҷы холынаң позыт полбааннар, кӱстері читпеен.

Кампания хоостыра, РККА кидер 500 пасти 1300 км читіре алнынзар парыбысхан, оккупациядағы чирнің 2/3 позыдылған, ол санда экономика (Донбасс, Харьков) паза аал хонии (Черноземье, Кубань, Украинаның іскеркі чардығы) районнары.

1943 чылның чайғы-кӱскӱ кампаниязының соонзар Германияның паза СССР-ның кӱстері кӧзідімнернің кӧп сабазында олох синде халғаннар, танктарҷа паза САУ-ҷа, тізең, Курсктағы тӱгее алнындағызы чіли (10,1 муң паза немецтерни 5,8 муң) Хызыл Армия санынаң паза аспаан. 1943 чылның ікінҷі чардығына РККА 18 000 танкы паза САУ-зы чох халған, вермахттың, тізең, 3 000 азыра танкы паза штурм тирии чох иділген. Самолёттарны санға алза, чаа тузына СССР-ның хорағлары (6 500) ыырҷынинаң (10 000) тиңнерстірзе, пастағызын на асхынах полған.

Кічіг хырлас айының 28-ҷі — улуғ хырлас айының 1-ғы кӱнінде И. Сталиннің, У. Черчилльнің паза паза Ф. Д. Рузвельттің Тегерандағы конференциязы ирткен. Ӧӧн сурии — ікінҷі фронтты азары.

Чааның ӱзінҷі чардығы

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чааның ӱзінҷі чардығында (1944—1945 пасталғаны) Германияның тирігліг кӱстері санынаң илееде ӧс парыбысханнар, уламох техническай саринаң. Іди, вермахттың танктар паза САУ (пос чӧрчеткен артиллерия установказы) саны 1945 чылның кӱрген айының 1-ғы кӱніне 12 990 единицаа читкен, аның алнындағы чылында, тізең, 9149 полған. Ол немец промышленнозының мобилизациязы хоостыра иділген, че Іскеркі фронтта хорағлар пол парған ӱчӱн паза топливо чидіспинчеткенде, войсколарның качество сині тӱс парған. Ол туста Хызыл Армия чааласчаң опыдын алғыдып алған. 1944 чылның хысхы-часхы кампаниязы

Кампания Украинаның оң хазындағы наступлениезінең пасталған (24 декабрьда 1943 — 17 апрельде 1944), аның хоостыра Житомир-Бердичев, Кировоград, Корсунь-Шевченко, Луцк-Ровно, Никополь-Кривой рог, Проскуров-Черновцы, Умань-Ботошани, Березнеговатое-Снигирёвка паза Одесса операциялары ирткеннер. «Ӱстӱнзарых» паза «А» армиялар группалары унада сабылғаннар, Украинаның оң хазы позыдылған, войсколар Карпат тағ идеене паза Румыния чиріне сых килгеннер. 1-4-ҷі Украина фронттарының, 2-ҷі Белорус фронтының, Хара талай флодының, Азов флотилиязының войсколары паза партизаннар араласханнар. Ыырҷы 250—450 км аар чылдырылған. Хызыл Армияның хорағлары — 1,1 млн-ҷа, ол санда айландырылбас — 270 муң азыра.

Пір тиң Лениград-Новгород операциязы (14 январьда — 1 мартта) ирткен. Анда Лениградтағы, Волховтағы, 2-ҷі Прибалтика фронтының частьтары, Балтийскай флот, ыраххы авиация паза партизаннар араласханнар. Операция тузында Лениградтың хурчаа суурылған (1944 чылның кӱрген айының 27 кӱні), прай да Лениград, Новгород областьтары, Калинин облазының ӧӧн чардығы, Эстония чардығы позыдылғаннар. Совет войсколары алнынзар 220—280 км парыбысханнар. Хорағлар — 300 муң азыра кізі, оларның аразында айландырылбас — 75 муң азыра[67].

Хосхар — сілкер айларында Крымдағы наступление операциязы (8 апрельде — 12 майда) иртірілген. Перекопск-Севастополь паза Керчь-Севастополь операциялары тузында прай Крым позыдылған, 17-ҷі немец армиязы унада сабылған. Хара талай флоды Севастопользар, флот базазынзар, айланған. 4-ҷі Украина фронты, Алынҷа Приморье армиязы, Хара талай флоды паза Азов флотилиязы араласханнар. Хорағлар — 85 мӱңнаң тӧбін кізі, айландырылбас — 17 муңҷа.

1943 чылның кӱскӱзінең сығара 1944 чылның часхызына теере центральнай направлениеде совет войсколары маңнаныс чох Витебскті паза Оршаны холға кир кӧргеннер. Оршадағы паза Витебсктегі операциялар киліспееннер — немецтер Белоруссияны пик тутханнар.

1944 чылның чайғы-кӱскӱ кампаниязы

1944 чылның хандых айында союзниктер Европада ікінҷі фронт азыбысханнар, анзы Германияа сидіксініс ағылған. СССР нинҷе-де улуғ настуление операциязын иртірібіскен: Белоруссиядағы, Выборг-Петрозаводсктағы, Львов-Сандомирдегі, Ясско-Кишинёвтағы, Прибалтийскай. Белоруссия, Украина, Прибалтиканың ӧӧн чардығы, Чехословакия чардығы, алтынзархы Заполярье паза Норвегияның алтынзархы чардығы ыырҷы холынаң позыдылғаннар. Румыния паза Болгария чаалазығын тохтатханнар (капитуляция иткеннер). Ӱртӱн айының 5-ҷі кӱнінде СССР Болгарияа чаа чарлабысхан паза аның чиріне кірген, тоғырланыс полбаан.

Совет войсколары Польшаның чиріне кіргеннер. Кидеркі Украинада, Белоруссияда паза Литвада олар Крайов Армиязынаң (АК) тоғасханнар, хайзы Польшадағы эмигрант правительствозының холында полған. Хызыл Армия килгенҷе, АК позыдылған районнарны сыныхтағда тударға иткен. Пастап ол РККА-наң хада-пірге операцияларында араласхан, че тӱрчедең совет ӱлгӱлері Польша офицерлерін арестке алғаннар паза отрядтарның тириин пылазып пастааннар. От айының 21-ҷі кӱнінде Польшадағы просовет национальнай позыдығ комитеді тӧстелген.

Орғах айының 1-ғы кӱнінде АК Варшавадағы тоғырланысты кӧдірген. Повстанецтер ікі ай немец войсколарынаң тоғыр чааласханнар, чарыс айының 2-ҷі кӱнінде капитуляцияа кіргеннер. 1-ғы Белорус фронты хабас полбаан, килкім тоғырланысха тоғазып, Варшавада арачыланысха кірібіскен.

Орғах айының 30-ҷы кӱнінде Словакияның национальнай восстаниезі пасталған. Ӱртӱн айының 8-ҷі кӱнінде совет войсколары Карпат-Дукельскай операцияны пастааннар, че кічіг хырлас айына восстановие сым иділген. Чарыс айының 25-ҷі кӱнінде халғанҷы чаа хығыртии чарлалған — 1927 чылда тӧреен 1,16 млн кізі.

Чарыс айында Дебреценскай операция иртірілген, анаң Будапешттегізі. 1944 чылның улуғ хырлас айының 28-ҷі кӱнінде Венгрияның ӱр нимеске правительствозы тӧстелген. 1945 чылның кӱрген айының 20-ҷі кӱнінде чараста хол салылған. Будапешт 1945 чылның азығ айының 13-ҷі кӱнінде ле тӱскен.

1945 чылның хысхы-часхы кампаниязы

1945 чылның кӱрген айында Хызыл Армия, алнынзар парып, ыырҷыны хатап чаалап сыххан. Кӱрген айының 12-ҷі кӱнінде Висла-Одер операция пасталған. 1-ғы Белорус (Г. К. Жуков) паза 1-ғы Украин (И. С. Конев) фронттарының войсколары Висланаң кидер Польша чирін позытханнар паза азығ айының 3-ҷі кӱніне Одерге сыхханнар. Кюстринскай плацдармны холға киргеннер, соонаң ол Берлиннің штурмында тузаланылған.

Кӱрген айынын 13-ҷі кӱнінде Іскеркі Пруссия операциязы пасталған. Млавскай кӧстегде млавскай группировканы чох идері паза «Кін» армиялар группазын немец арачыланызынаң хыйа идері кӧріл парған. 3-ҷі Белорус фронтының (И. Д. Черняховский, 18 февральдаң сығара — А. М. Василевский) войсколары алнынзар 130 км-ге парыбысханнар, ыырҷының ӧӧн кӱстерін чаалап парыбысханнар паза 2-ҷі Белорус фронтынаң хада (К. К. Рокоссовский) операцияны тоос салар оңдайларға читкеннер. Алтынзархы Польша паза Іскеркі Пруссияның чардығы ыырҷы холынаң позыдылған, ыырҷының килкім группировказы пиктел парған (Инстербург-Кёнигсберг операциязы).

Азығ айының 10-ҷы кӱнінең сығара хосхар айының 4-ҷі кӱніне теере «Висла» (Г. Гиммлер) армиялар группазынаң тоғыр Іскеркі Померанскай операция иртірілген. Кюстрин саринда совет войсколарына флангтаң килер хорғызы чох иділген. Іскеркі Пруссияда Кёнигсбергӱчӱн чаалазығлар парғаннар. Город холға кирілген, «Алтынзарых» армиялар группазы Курляндияда пиктел парғаннар, анда капитуляцияа читіре тоғырланғаннар.

Ӱстӱнзархы Польшада паза Чехословакияда 4-ҷі Украин фронтының войсколары, Кидеркі Карпатты иртібізіп, Чоғархы Висланың чирінзер сых килгеннер. Кӧрік айының 10-ҷы кӱнінде Моравскай-Острава операция пасталған. Острава ӱчӱн чаалазығлар хосхар айының 30-ҷы кӱнінде тоозылғаннар. Кӧрік айында совет войсколары Венгрияда Балатон кӧл хыринда немецтерге удурланғаннар. Кӧрік айының 16-ҷы кӱнінде Вена операциязы пасталған. Хосхар айының 13-ҷі кӱнінде Вена холға алылған. Хосхар айының 15-ҷі кӱнінде Грацско-Амштеттен операциязы пасталған, сілкер айының 8-ҷі кӱнінде союзниктернең тоғазиинаң тоозылған.

Хосхар айының ортызынзар 1-ғы Белорус паза 1-ғы Украин фронттары Одерге паза Нейске сыхханнар. Кюстриннең Берлинге читіре 60 км халған. Союз войсколары, Рурскай группировканы чох идіп, Эльбаға сыхханнар. Германия сырье районнары чох халчатхан, кізілері паза материальнай ресурстары читпинчеткен, че тоғырланған. Разведка танығларынаң, вермахттың холында 223 дивизия паза бригада полған.

Хосхар айының 16-ҷы кӱнінде Берлиндегі наступление операциязы пасталған. Хосхар айының 25-ҷі кӱніне Берлин ибірілген. Олох кӱндее Эльбадағы Торгау чирде совет паза американ войсколары тоғасханнар. Хосхар айының 30-ҷы кӱнінде бункерде А. Гитлер хол салыныбысхан. Сілкер айының 2-ҷі кӱнінде Берлин гарнизоны капитуляцияа парған. Сілкер айының 1-ғы хараазына рейхстагха Чиңіс Знамязы кӧдірілген.

  • 8-ҷі гвардия танктар корпузының командованиезі Рейхстаг стеназы хыринда

    8-ҷі гвардия танктар корпузының командованиезі Рейхстаг стеназы хыринда

  • Совет хабарҷылары Рейхстаг стеназы хыринда. Берлин, Германия

    Совет хабарҷылары Рейхстаг стеназы хыринда. Берлин, Германия

  • Рейхстаг штурм тоозылғаннаң пір ай пазынаң

    Рейхстаг штурм тоозылғаннаң пір ай пазынаң

Сілкер айының 6-11 кӱннерінде Хызыл Армия Прага операциязын иртірібіскен. Ол чааның халғанҷы стратегия операциязы полча. «Кін» армиялар группазы чох иділген. Пленге алылған 800 муң азыра немец чааҷызы паза офицері. Сілкер айының 9-ҷы кӱнінде совет десанты датскай Борнхольм олтырыхты холға алған, сілкер айының 10-ҷы кӱнінде Курляндия группировказы капитуляцияа парған.

1945 чылның азығ айының 4-11 кӱннерінде Ялтада И. В. Сталиннің, У. Черчилльнің паза Ф. Рузвельттің конференциязы ирткен. Чаа соондағы Европаның пӱдізі, Германияның ӱлӱзі, Польшаның хырығлары, Центральнай паза Іскеркі Европаның хазналарының суверенитедің айландырары, ООН-ны тӧстирі, ідӧк СССР-ның Япониядаң тоғыр чааға кірер сурығлар ӱзӱрілгеннер.

Чаа тоозылғаны

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Генерал-фельдмаршал Вильгельм Кейтель 5-ҷі саабыс армиязының штабында Карлсхорстта Германия вермахтының чоох чох капитулициядаңар актта хол салча, Берлин

Европадағы чаа сілкер айының 8-ҷі кӱнінде Центральнай Европа тузынҷа 22 часта 43 пағатта (Москва тузынҷа сілкер айының 9-ҷы кӱнінде 0 часта 43 пағатта) Германияның тирігліг кӱстерінің чоох чох капитуляциязынаң тоозылған.

Хандых айының 24-ҷі кӱнінде Москвада Чиңіс парады[ru] ирткен. 1945 чылның от айы — орғах айында ирткен СССР-ның, Великобританияның паза США-ның устағҷыларының Потсдам конференциязында Европаның чаа соондағы пӱдізінеңер сурығларҷа чӧптезіг иділген.

Илбек Адалығ чааның салтарлары

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Ікінҷі тилекей чаадағы СССР-ның тузазынаңар Россияның паза кидеркі историктернің паалағлары пасхалалчатса даа, Илбек Адалығ чаа Совет Союзының чаа-политика, экономика паза идеология чиңізінең тоозылғанында пір сағыстығлар. Чааның ӧӧн салтары — нацист Германиязын унада сапханы паза Европаның оккупацияа кірген чирлерін паза хазналарын нацизмнең позытханы[68][69][70][71][72].

Немец войсколарынаң позыдылған СССР-ның, Іскеркі Европаның паза Германияның чирлерінде СССР амыр хоныхты оңдайлир алғым тоғыс апарған: чонға азых-тӱлӱкті пирерінең айғасхан, производство кӱстерін айландырған, немец паза националистическай подпольенің прай кӧрімнерінең, мародёрствонаң, орындағы чонның, ідӧк алынҷа совет чааҷыларының уголовнай сайбағларынаң тоғыр айағ чох кӱрескен[73][74][75].

Совет Союзының чирі пастыра алызығлары[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1944 чылның чарыс айында Тува чон Республиказы иртірген референдум хоостыра, ол пос кӧңнінең РСФСР санына Тува автоном облазы чіли кірген (1961 чылда Тува АССР пол парған).

1944 чылның ӱртӱн айында Финляндиянаң хада чарас салғаннар, аның хоостыра СССР-ға Петсамо аймах (Мурманск облазының Печенгскай аймаа) парыбысхан, іди Совет Союзының Норвегиянаң хада пірге хырығ пол килген.

Союзнектернең чӧптезіглер СССР-ның Илбек Ада чаа алнында піріктірілген Прибалтика, Кидеркі Украина паза Кидеркі Белоруссия, Бессарабия, Алтынзархы Буковина чирлеріне правозын пиктееннер.

1945 чылдағы Потсдам конференциязының чарадиинаң немец провинциязы полчатхан Іскеркі Пруссияның алтынзархы чардығы, Кёнигсберг столицазынаң хада СССР-ға пирілген (РСФСР-ның Калиниград облазы пол парған). Литва ССР-наң Клайпеда пірік парған.

1945 чылның хандых айында Чехословакиянаң чӧптезіг иділген, аның хоостыра СССР-ға Подкарпатскай Русь чирі пирілген (Украин ССР-ның Закарпатскай облазы пол парған).

Чонның хырылғаны[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1993 чылдағы пічік хоостыра танығларҷа, чаада СССР-ның 11 444 100 кізізі чат халған: чааҷылар аразында — 8 668 400 кізі (6 818 300 чааҷы чаалазығларда, госпитальларда паза пасха саайларда ӱреен, 1 850 100 кізі пленнең айланмаан), оккупация чирінде гражданскай кізілернің ӱрееннер саны — 13 684 700 кізі (ол санда: ӧнетін ӧдірткен — 7 420 400 кізі, Германияда кӱснең тоғындыртхан чонның — 2 164 300 кізізі; ӧзӧгіп, ағырып, имнег полызии чох ӱреен 4 100 000 кізі)[76].

Пу изеріске улуғ, санал полбаан, фронт хыриндағы районнардағы чаалазығларда ӱреен, хурчағдағы паза осададағы городтарда хырылған олаңай чон кірбинче. Лениград хурчаа тузында 658 муң кізі ӱреен. Сталинградтағы бомбардировкада — 40 муң азыра кізі. Онар муң кізі Севастополь, Одесса, Керчь, Новороссийск, Смоленск, Тула, Харьков, Минск паза Мурманск городтарның бомбардировкаларында ӱреен. Гитлернің ӧзӧгіс планы хоостыра, СССР-ның оккупациядағы чирлерде, уламох килкім городтарда, азых-тӱлӱк чох 30 млн-ҷа кізі артыс салары кӧріл парған[77].

2015 чылда РФ-ның Арачыланыс министерствозы мындағ танығлар чарыхха сығарыбысхан: айландырылбас чаа хорағлары — 12 млн-ҷа кізі, СССР-ның чонының тиксі хорағлары — чааҷылар паза олаңай чон — 26,6 млн кізі. СССР-нын чоны (ол санда тӧрееннер саны хызырылған ӱчӱн) чаа чылларына 42 млн кізее хызырыл парған[78].

РФ ВС-ның комиссиязы паалиинаң, совет-герман фронтында чааласхан вермахттың айландырылбас хорағлары, СС войсколары паза Германияның пасха чааҷы формированиелері 7 181 100 кізее читкен[79]. Германияның союзниктерінің войсколарының айландырылбас хорағлары 1 468 145 кізее читкен. Ӱреен чааҷылар саны 4 270 700 паза кізілер 806 000 тиңнелче[80]. Германияның, Венгрияның, Италияның, Румынияның, Финляндияның паза Словакияның тиксі демография хорағлары 11,9 млн кізее читкен[81].

Іскеркі фронттағы СССР-ның тирігліг кӱстерінің паза Ось хазналарының айландырылбас хорағлары — 11 444 100 паза 8 649 200 кізі килісче. Айландырылбас хорағларның тиңнезі 1,3:1 чағын[82]. Айландырылбас хорағларға пленнең айланмаан чааҷылар кирілгеннер: чаа тузына пір тиң санның плендегі чааҷылар санынаң (4 559 000 советчааҷызы паза 4 376 300 немец чааҷызы), совет пленінең пос чирінзер 90,4 % алай 3 956 300 чааҷы айланған, немец пленінең — 45,2 % алай 2 059 000 чааҷы[83].

Материальнай ӱрег[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Кӧні материальнай ӱрег сині СССР-ның национальнай ис-пайының ӱзінҷі чардығынҷа пол парған[84]. Чаа тузында 1710 совет городы, 70 муң азыра аал, 32 муңҷа завод паза фабрика, 84 муң школа, ортымах профессиональнай паза пӧзік ӱгредіг заведениезі, 65 муң км тимір чолы, 16 муңҷа паровоз, 428 муң тимір чол вагоны сайбал парған; 36,8 млн га ас чирі, 267 муң аал хонии техниказы, онар миллион сосха, хой, ибдегі хус, чоон мӱӱстіг мал пазы чідірілген.

Оккупациядағы чирлерде турған культура памятниріне улуғ, пірее чирде айландырылбас ӱрег иділген. Чох иділген алай сығарылған 1 млн 177 муң культура памятнигі, ол санда:427 музей таллалған; 1670 тигіриб, 44 муң ӧрге паза библиотека сайбал парған; 564 муң азыра хоос произведениезі чідірілген. Нацисттернің искусство произведениезінің иң килкім оғырлазы янтарь комнатазы полча. 1941 чылның чарыс айында Царь аалындағы (музей) Екатерина ӧргезінең сығарылған.

Чааның позыдығ оңдайы[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Илбек Адалығ чааның позыдығ оңдайы піди таныхталған:

  • Совет чоны тиксі чонға хорғыс ағылчатхан Германия нацизмінің чох идерінде пӧгістіг туза ағылған;
  • Совет чоны пос алынҷа тилізіне правозын арачылап алған;
  • Хызыл Армияның СССР-ның хырығ озариндағы чаалазығ киректері Европа хазналарын фашизмнең озып аларға паза миллионнар кізі тынын арачылап аларға оңдай пиргеннер;
  • Чиңіс салтарлары — Ялта-Потсдам системазы паза Піріктірілген нациялар пірігізі чааның абсолютизациязынаң, хайзы чоннар аразындағы палғалысты синіне турғысчатхан тиксі средство чіли оңарылған, чонны позытханнар.

Чаа пасталғандох, чоннарны фашизм холынаң позыдары ӧӧн пӧгін полған. Соонаң ол пӧгін Арачыланыс хазна комитедінің паза Ӧӧркі главнокомандующайның чахығларында паза директиваларында алғыда чарыдылған.

Нюрнберг трибуналы[ru] чаа сайбағларын иткен 19 кізіні пыролаан (оларның 12-зі ӧдіріске чарғылатхан, 3— чуртас тооза харибде одырарға), ол санда пропагандисттерні. Тилекей синінде нацизм паза фашизм хомайлалғаннар. Нацизмнең хорғысты хыйыстырғаны XX чӱс чылның ӧӧн чаа-политика кирее полыбысхан.

СССР-ға союзниктернің хабазии

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1941 чылның хандых айының 22-ҷі кӱнінде Великобританияның премьер-министрі У. Черчилль пірге ыырҷадаң тоғыр кӱрезігде СССР-ға хабазарын искірген. От айының 12-ҷі кӱнінде Германиядаң тоғыр хада-пірге полар совет-британ чӧптезиинде хол салылған. 1941 чылның от-орғай айларында андағох чӧптезіглер Чехословакияның паза Польшаның эмигрант правительстволарынаң хада иділгеннер. Польша правительствозынаң чӧптезігде СССР-ның чирінде 1939 чыл соонаң пленде халған Польша кізілерінің армиязын тӧстирі кӧріл парған.

1941 чылның ӱртӱн айының 24-ҷі кӱнінде СССР Антлантическай хартияа піріккен, хайзы сурығларда алынҷа сағыстарын кӧзіткен. 1941 чылның ӱртӱн айының 29-ҷы кӱнінең сығара чарыс айының 1-ғы кӱніне теере Москвада СССР-ның, США-ның паза Великобританияның кізілері аразындағы пастағы чыылығ ирткен. Анда техниканы, вооружениелерні паза пасха товарларны читірерінеңер протоколда хол салылған.

«Орыс. Пу кізі — синің нанҷың. Ол пос чуртас ӱчӱн харбасча», плакат США, 1942

Союзниктер ӧӧнінде ленд-лиз программаҷа хабасханнар. США-наң Великобритания СССР-ха тиріглер, техника азых-тӱлӱк, сырьё, имнер паза транспорт ысчаңнар. Американ танығларынаң, 1945 чылның ӱртӱн айына СССР-ға 14 795 самолёт, 7056 танк, 8218 зенит тирии, 131 600 пулемёт, чӱзер муң автомобиль, локомотив, вагон паза кӧп азых-тӱлӱк паза чон тузаланчатхан товарлар ызылғаннар. Великобритания 3384 самолёт паза 4292 танк пирген, Канада — 1188 танк. Хайзы конвойларны немецтернің суғ алтындағы кимелері чох идібіскен[85].

Ленд-лизче поставкалар иң асхынах 1941 чылда полғаннар (тиксі санынаң 0,5 %), 1942 чылда ӧс парған(7 % читіре) иң кӧп 1944—1945 чылларда полған. Ол туста Совет Союзы нинҷе-нинҷе таныхтаан: Іскеркі фронтта чааның иң аары СССР-ға артылған. Американ кізізі Г. Гопкинс «совет чиңізі «орыс армиязының матыр тудынызынаң паза ханынаң» тудылғанын» таныхтаан[86], хазна хачызы Э. Стеттиниус СССР «долларда санал полбас паазын» тӧлеп салғанын таныхтаан[87]..

СССР-ға часхы полысхан Монголия: 500 муңҷа ат (Хызыл Армияда тузаланчатханының 20 %), 500 муң азыра тонна ит, кӧп тӱк, хысхы тоныҷахтар паза пасха товарлар ысхан. 30 муң атты ла Монголияның чуртағҷылары, пос ахчазына алып, СССР-ға сыйлап пиргеннер[88].

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чарыдығлар[тӱзедерге | код тӱзедерге]

  1. ↑ Ол санда СССР-ға пічік хоостыра чаа чарлабаан хазналарның пасха хан доброволецтері:
    • Испания Голубая дивизия, Голубой легион (Испания 1941–1944)
    • Франция Француз легионы, «Шарлемань» СС бригадазы (Франция 1941–1945)
    • Хорватия Хорват легионы (Хорватия 1941–1943)
    • Дания «Данмарк» СС корпузы (Дания 1941–1943)
    • Норвегия Норвегия СС легионы (Норвегия 1941–1943)
    • Бельгия Фламанд СС легионы, «Лангемарк» СС бригадазы, «Лангемарк» СС дивизиязы, «Валлония» СС бригадазы, «Валлония» СС дивизиязы (Бельгия 1941–1945)
    • Нидерланды «Нидерланды» СС легионы, «Недерланд» СС бригадазы, «Недерланд» СС дивизиязы (Нидерланды 1942–1945)
    паза пасхазы
  2. ↑ СССР-ның ӱреен чонның тиксі санына (26,6 млн коллаборационисттер кирілгеннер.
  3. ↑ Ікінҷі тилекей чаа тузындағы Германияның паза союзниктерінің тиксі демография хорағлары

Источниктер[тӱзедерге | код тӱзедерге]

  1. ↑ Марина В. В. Словакия в войне против СССР. 1941—1945 годы // Новая и новейшая история, 2011, № 4 (июль-август) — С. 35—53.
  2. ↑ Мировые войны XX века: в 4 кн. Кн. 3. Вторая мировая война: исторический очерк / Институт всеобщей истории РАН; сост. А. П. Жилин; отв. ред. В. К. Шацилло. — М.: Наука, 2005. — С. 261. — ISBN 5-02-034955-0
  3. ↑ Чернышёва О. В. Швеция в годы Второй мировой войны. — М., 1980. — С. 94.
  4. ↑ Dahlberg, Hans. I Sverige under 2:a världskriget (швед.). — Stockholm: Bonnier fakta, 1983. — ISBN 91-34-50308-0.
  5. ↑ Oleg Beyda. ‘Wehrmacht Eastern Tours’: Bulgarian Officers on the German-Soviet Front, 1941–1942 // The Journal of Slavic Military Studies. — 2020-01-02. — Т. 33, вып. 1. — С. 136–161. — ISSN 1351-8046. — doi:10.1080/13518046.2020.1723237.
  6. ↑ Великая Отечественная война 1941–1945 годов. — М.: Кучково поле, 2012. — Т. 2. — 1008 с. — ISBN 978-5-9950-0236-9.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Кривошеев, Россия и СССР в войнах XX века
  8. ↑ Кривошеев и др., 2010, с. 376—377.
  9. ↑ Арнтц Г. Людские потери во Второй мировой войне. — М., 1957.
  10. ↑ В России на законодательном уровне установлена также оговорка, продлевающая войну до 11 мая для участников Пражской операции.
  11. ↑ 1 2 The Oxford Companion to World War II, 1995, p. 434.
  12. ↑ Великая Отечественная война 1941–1945, Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 2 Хосхар айы 2025.
  13. ↑ Collins et al., 1990, p. 149.
  14. ↑ Stahel, 2009, p. 1.
  15. ↑ 1 2 Kirchubel, 2013, p. 13.
  16. ↑ Военный энциклопедический словарь. — М.: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», издательство «Рипол классик», 2002.
  17. ↑ Bergström, 2007, pp. 11.
  18. ↑ История Второй мировой войны 1939—1945 / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — в 12 т. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33—34.
  19. ↑ Макс Хейстингс. Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939—1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — ISBN 978-5-91671-352-7. — «поскольку англо-американские войска не сумели уничтожить армии Гитлера, а только потеснили их с оккупированной территории, Красная армия вплоть до 1945 г. оставалась, как и была с 1941 г., главным инструментом уничтожения нацизма»
  20. ↑ Bellamy, Chris. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. — Macmillan, 2007. — С. xix. — ISBN 978-0-375-41086-4. — «That conflict, which ended sixty years before this book’s completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War»
  21. ↑ Bourke, 2001, p. 162.
  22. ↑ Dobbs, Tucker, 2005, pp. 407.
  23. ↑ Kirchubel, 2013, p. 15.
  24. ↑ Barber, Harrison, 2006, pp. 224—225.
  25. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 08.05.1945 "Об объявлении 9 мая Праздником Победы" (с изменениями и дополнениями) | ГАРАНТ. base.garant.ru. Дата обращения: 9 Хосхар айы 2025.
  26. ↑ А. И. Вдовин. СССР. История великой державы. История великой державы. 1922—1991: Москва : Проспект, 2018.
  27. ↑ Подробности разработки плана «Барбаросса» / Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1. Дата обращения: 23 Сілкер айы 2016. Архивировано из оригинала 23 Сілкер айы 2016 года.
  28. ↑ Подробности разработки плана «Барбаросса» / Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1. Дата обращения: 23 Сілкер айы 2016. Архивировано из оригинала 23 Сілкер айы 2016 года.
  29. ↑ Р. А. Исмаилов. Операция «Барбаросса» — кризис мировой войны. Дата обращения: 23 Сілкер айы 2016. Архивировано 17 Ӱртӱн айы 2016 года.
  30. ↑ Р. А. Исмаилов. Операция «Барбаросса» — кризис мировой войны. Дата обращения: 23 Сілкер айы 2016. Архивировано 17 Ӱртӱн айы 2016 года.
  31. ↑ Лота В. И. Статья «Операция прикрытия „Барбароссы“» на сайте МО РФ. Дата обращения: 24 Сілкер айы 2016. Архивировано 29 Ӱртӱн айы 2020 года.
  32. ↑ Лота В. И. Статья «Операция прикрытия „Барбароссы“» на сайте МО РФ. Дата обращения: 24 Сілкер айы 2016. Архивировано 29 Ӱртӱн айы 2020 года.
  33. ↑ Messe,1947. Italian Ministry of Defence, 1977a
  34. ↑ Системная история международных отношений, 1918—2000: В 4 т. Т. 2. / Под ред. А. Д. Богатурова. — М.: Московский рабочий, 2000. — 516 с. — ISBN 5-89554-138-0
  35. ↑ Third Axis Fourth Ally, p. 214
  36. ↑ Hungary. Archives. USC Shoah Foundation. The Institute for Visual History and Education (2011). (англ.) Дата обращения 15 декабря 2016.
  37. ↑ Маннергейм К. Г. Мемуары / Пер с финского П. Куйиала (часть 1), Б. Злобин (часть II). — М.: Вагриус, 1999. — 500 с. — ISBN 5-264-00049-2
  38. ↑ Марина В. В. Словакия в войне против СССР. 1941—1945 годы // Новая и новейшая история, 2011, № 4 (июль-август) — С. 35—53.
  39. ↑ Дробязко С. И. Под знамёнами врага. Антисоветские формирования в составе германских вооружённых сил. 1941—1945. — М.: ЭКСМО, 2004. — 608 с. — (Энциклопедия военной истории). — 5100 экз. — ISBN 5-699-07992-0.
  40. ↑ История СССР. Дата обращения: 22 Хосхар айы 2012. Архивировано 31 Кӧрік айы 2017 года.
  41. ↑ Борисов Н. С., Левандовский А. А., Щетинов Ю. А. Ключ к истории Отечества: Пособие для абитуриентов. — изд. 2-е, дополненное. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1995. — ISBN 5-211-03338-8.
  42. ↑ Черненко Е. Ф. Экономическая политика СССР в годы второй мировой войны: внутренние и внешние аспекты // Вестник РУДН. Серия: Международные отношения. — 2005. — № 1. — С. 54—64.
  43. ↑ Бутаков П. В. Промышленная политика СССР в годы Великой Отечественной войны // Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. — 2013. — № 4 (30). — С. 61—72.
  44. ↑ 1 2 Коллектив авторов. Глава 2. Подготовка вооруженных сил СССР к отражению агрессии // 1941 год — уроки и выводы. — М.: Воениздат, 1992.
  45. ↑ Статистический сборник № 1 (22 июня 1941 года) Института военной истории Министерства обороны Российской Федерации. 1994
  46. ↑ Данные Директивы опубликованы в сборнике документов под общим руководством А. Яковлева «Россия. XX век. 1941 г. Документы» кн. 2.
  47. ↑ Finland Cooperation with Germany Архивная копия от 27 Улуғ хырлас айы 2007 на Wayback Machine Encyclopædia Britannica Premium, Finland, 2006
  48. ↑ Архив РГА ВМФ.— Ф. 10, д. 39324, л. 2—4.
  49. ↑ 1941 год — уроки и выводы. Глава третья. Ход военных действий на советско-германском фронте. Дата обращения: 15 Кӧрік айы 2009. Архивировано из оригинала 19 Кӧрік айы 2009 года.
  50. ↑ 1941 год — уроки и выводы. Глава третья. Ход военных действий на советско-германском фронте. Дата обращения: 15 Кӧрік айы 2009. Архивировано из оригинала 19 Кӧрік айы 2009 года.
  51. ↑ Ищенко Р. В., Спицын Е. Ю. Мифы о Великой Отечественной. Диалоги с именитыми гостями. Канал МПГУ (26 Орғах айы 2019). Дата обращения: 27 Кічіг хырлас айы 2020. Архивировано 7 Улуғ хырлас айы 2020 года.
  52. ↑ Козлов М. М. (под ред.) Великая Отечественная война 1941—1945: энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1985.
  53. ↑ Гринёв А. В. Оценка боевых качеств Рабоче-крестьянской Красной армии в 1941—1945 гг. в немецких мемуарах и аналитических материалах. Россия в глобальном мире: альманах. — СПб.: Санкт-Петербургский политехнический университет Петра Великого, 2016 — № 8 (31). — Стб. 15—42.
  54. ↑ М. Моргунов. Стальные армады. Дата обращения: 5 Азығ айы 2022. Архивировано из оригинала 15 Улуғ хырлас айы 2013 года.
  55. ↑ Производство танков в СССР накануне и в начале войны. Дата обращения: 5 Азығ айы 2022. Архивировано 12 Улуғ хырлас айы 2013 года.
  56. ↑ Ермолов А. Ю. Эвакуация предприятий советской танковой промышленности в 1941 г.: уникальное историческое явление или масштабная неудача? // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: История России. — М.: Изд-во РУДН, 2010. — № 2. — С. 22—35. — ISSN 2312-8674. Архивировано 20 Кӱрген айы 2022 года.
  57. ↑ Буркхарт Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии, 1939—1945 гг. — М.: Изографус; Эксмо, 2002. — 800 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94661-041-4.
  58. ↑ Кривошеев Г. Ф. и др. Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование / Под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева. — М.: Олма-Пресс, 2001. — ISBN 5-224-01515-4. — С. 236—239.
  59. ↑ Эндрю Нагорски. 1941 — великая битва под Москвой. — М.: Эксмо, 2009. — С. 252—253.
  60. ↑ Мазуркевич Р. В. Планы и реальность (К 50-летию начала общего наступления Красной Армии зимой 1941/42 г.) // Военно-исторический журнал. — 1992. — № 2. — С.22-30.
  61. ↑ Россия и СССР в войнах XX века — Потери вооружённых сил. Дата обращения: 16 Сілкер айы 2007. Архивировано из оригинала 5 Сілкер айы 2008 года.
  62. ↑ Черненко Е. Ф. Экономическая политика СССР в годы второй мировой войны: внутренние и внешние аспекты // Вестник РУДН. Серия: Международные отношения. — 2005. — № 1. — С. 54—64.
  63. ↑ Бутаков П. В. Промышленная политика СССР в годы Великой Отечественной войны // Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. — 2013. — № 4 (30). — С. 61—72.
  64. ↑ Мягков М. Ю. и др. История России. Т. 3, 2022, с. 336—337.
  65. ↑ «История Второй мировой войны 1939—1945»: в 12 томах, т. 7, стр. 512:

    Совет Союзында 1943 чылда г. 32,3 млрд квт-ч электроэнергия, 5,6 млн тонна чугун, 8,5 млн тонна сталь сығарызында 24,1 муң танк паза пос чӧрчеткен артиллерия установказы, 34,9 муң самолёт пӱдірілген, Германияда, тізең, 44,1 млрд квт-ч электроэнергия, 27,0 млн тонна чугун пза 34,6 млн тонна сталь сығарызында 10,7 муң танк паза штурм тирии, 25,2 муң самолёт
  66. ↑ А. С. Барсенков, А. И. Вдовин. История России
  67. ↑ [1] Архивная копия от 5 Сілкер айы 2008 на Wayback Machine ч.5 10_1
  68. ↑ Дружба О. Великая Отечественная война в историческом сознании советского и постсоветского обществ, Автореферат диссертации, Ростов на Дону, 2000. Дата обращения: 5 Азығ айы 2019. Архивировано 20 Сілкер айы 2018 года.
  69. ↑ Самсоненко Г. Отечественная и немецкая историография о роли СССР в победе над Германией в годы Второй Мировой войны 1941—1945 гг., Автореферат диссертации, Санкт-Петербург, 2002. Дата обращения: 7 Азығ айы 2019. Архивировано 3 Хосхар айы 2019 года.
  70. ↑ Самосват Д. Куршев А. Уроки Второй Мировой войны и основные направления её фальсификации, научно-популярный журнал «Ориентир», № 6, 2011. Дата обращения: 5 Азығ айы 2019. Архивировано 7 Азығ айы 2019 года.
  71. ↑ Правдюк Д. Роль США во Второй Мировой войне, История США: материалы к курсу. Дата обращения: 5 Азығ айы 2019. Архивировано 12 Кӱрген айы 2020 года.
  72. ↑ Воробьёва Л. Фальсификация истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: современные процессы и тенденции// международная научно-практическая конференция «Великая Победа и современность», Тирасполь, 23-25 апреля, 2010 г. Дата обращения: 5 Азығ айы 2019. Архивировано 7 Азығ айы 2019 года.
  73. ↑ Бордюгов Г. Война всё спишет? Вермахт и Красная Армия: К вопросу о природе преступлений против гражданского населения / Доклад на Международной научной конференции «Опыт мировых войн в истории России», 11 сентября 2005 г., Челябинск. Архивная копия от 17 Азығ айы 2009 на Wayback Machine — Челябинск, 2005.
  74. ↑ Кохановский, Дмитрий Иосифович Архивная копия от 3 От айы 2019 на Wayback Machine // Исторический портал «Герои страны»
  75. ↑ Сенявский А. С., Сенявская Е. С., Сдвижков О. В. Освободительная миссия Красной Армии в 1944—1945 гг.: Гуманитарные и социально-психологические аспекты. Исторические очерки и документы / Отв. ред. Е. С. Сенявская; Институт российской истории РАН. — М.; СПб.: Центр гуманитарных инициатив, 2015. — 460 с. — ISBN 978-5-98712-528-1.
  76. ↑ Минобороны уточнило потери СССР в Великой Отечественной войне. Интерфакс. Дата обращения: 20 Кӱрген айы 2018. Архивировано 21 Сілкер айы 2018 года.
  77. ↑ Cormac Ó Gráda. The famines of WWII (англ.). CEPR (2 Ӱртӱн айы 2019). Дата обращения: 27 Улуғ хырлас айы 2022.
  78. ↑ Минобороны уточнило потери СССР в Великой Отечественной войне. Интерфакс. Дата обращения: 20 Кӱрген айы 2018. Архивировано 21 Сілкер айы 2018 года.
  79. ↑ Группой Кривошеева на основе анализа статистических данных штаба Германии за период с 22 июня 1941 по 31 января 1945 года, а также учётных документов Генерального штаба Красной Армии о числе военнопленных, захваченных советскими войсками за этот период
  80. ↑ Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование Архивировано 22 От айы 2010 года.
  81. ↑ Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование Архивировано 22 От айы 2010 года.
  82. ↑ 1945 чылның сілкер айының 9-ҷы кӱні соонда пленге алылған 1,6 млн немец чааҷы санға алылбаан, Фольксштурм отрядтарының, Гитлерюгенд, Тодт пірігістің, Империяның істеніс службазының, Империяның палғалыс чолы службазының, Полицияның, коллаборационисттернің тирігліг формированиелерінің ӱрееннері пілдістіг нимес
  83. ↑ Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование Архивировано 22 От айы 2010 года.
  84. ↑ Борисов Н. С., Левандовский А. А., Щетинов Ю. А. Глава 28. СССР в годы Великой Отечественной войны: боевые действия, советский тыл, внешняя политика // Ключ к истории Отечества: Пособие для абитуриентов. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — С. 156. — 192 с. — 40 000 экз. — ISBN 5211026829. — ISBN 9785211026827. Архивная копия от 20 Хандых айы 2022 на Wayback Machine
  85. ↑ Ленд-лиз / Н. Ф. Азясский // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — С. 227—228. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.
  86. ↑ Военно-экономическое сотрудничество союзников по антигитлеровской коалиции, Энциклопедия Великой Отечественной войны Архивная копия от 23 Кічіг хырлас айы 2018 на Wayback Machine, Том 19, & 8, с. 600.
  87. ↑ Stettinius E. Lend-Lease: Weapon for Victory. N. Y., 1944. P. 228—229.
  88. ↑ Бурт В. Монгольский «ленд-лиз»: Верным и надёжным союзником СССР во Второй мировой войне была Монголия Архивная копия от 9 Азығ айы 2019 на Wayback Machine // «Столетие»: информационно-аналитическое издание. — 2018. — 22 июня.

Литература

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  • Великая Отечественная без грифа секретности. Книга потерь / Г. Ф. Кривошеев (руков.), В. М. Андроников, П. Д. Буриков, В. В. Гуркин; под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева, А. В. Кирилина. — М.: Вече, 2010. — 384 с. — ISBN 978-5-9533-4695-5.
  • Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 томах. — Изд. доп. и испр. — М.: Кучково поле, 2015.
  • Ильинский И. М. Великая Победа: наследие и наследники. — Знание. Понимание. Умение. — 2005. — С. 5—18.
  • Фролов М. И. Великая Отечественная война 1941—1945 гг. в немецкой историографии. — СПб.: ЛГУ им. А. С. Пушкина, 2008. — 132 с.
  • Каратуев М. И., Фролов М. И. 1939—1945: Взгляд из России и Германии. — СПб.: СРП «Павел» ВОГ, 2006. — 388 с. — 500 экз. — ISBN 5-903097-02-2.
  • Barber J., Harrison M. Patriotic War, 1941—1945 (англ.) // The Cambridge History of Russia: in 3 Vol / Ed. by {{{1}}}. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — Vol. 3: The Twentieth Century. — P. 217—242. — ISBN 978-0-521-81144-6.
  • Bergström C. Barbarossa: The Air Battle July-December 1941 (англ.). — L.: Chervron / Ian Allan Publishing, 2007. — 144 p. — ISBN 978-1-85780-270-2.
  • James Lawton Collins Jr., Hardesty V., Glantz D. M., Donnelly C. N., Ziemke E. F. Fighting the Great Patriotic War // Transformation in Russian and Soviet military history: proceedings of the Twelfth Military History Symposium, United States Air Force Academy, 1—3 October 1986 / Ed. by C. W. Reddel. — Washington, D.C.: USAFA, Office of Air Force History, 1990. — P. 147—276. — ISBN 0-912799-57-9.
  • Dick C. J. From Defeat to Victory: The Eastern Front, Summer 1944 (англ.) / Forew. by D. M. Glantz. — Lawrence, Kansas: Университетское издательство Канзаса, 2016. — xiii, 354 p. — (Modern War Studies. Decisive and Indecisive Military Operations, Vol. 2). — ISBN 978-0-7006-2296-2.
  • Dobbs C. M., Tucker S. C. Eastern Front // World War II: A Student Encyclopedia [5 volumes] (англ.) / Ed. S. C. Tucker, P. M. Roberts; Assist. Ed. Кингсид, Коул, M. Muir, P. M. Roberts, Забеки, Дэвид; Forew. by Миллетт, Аллан. — Santa Barbara, Calif. — …: ABC-CLIO, 2005. — Vol. 4. — P. 401—407. — ISBN 1-85109-858-5.
  • Eastern Front // The Concise Encyclopedia of World War II [2 volumes] (англ.) / C. J. Nolan. — Santa Barbara, Calif. — …: Greenwood Publishing Group, ABC-CLIO, 2010. — P. 333—334. — (Greenwood Encyclopedias of Modern World Wars). — ISBN 978-0-313-36527-0.
  • Митчем, Сэмюэл. The German Defeat in the East, 1944—45 (англ.). — Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 2007. — v, 296 p. — (The Stackpole Military History Series). — ISBN 978-0-8117-3371-7.
  • German-Soviet War // The Oxford Companion to World War II (англ.) / Ed. by Дир, Айан; Cons. Ed. Фут, Майкл (историк). — Oxford — New York — …: Oxford University Press, 1995. — P. 434—451. — ISBN 0-19-866225-4.
  • Germany and the Second World War: 10 Vol. (англ.) = Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg (нем.) (англ.). — Oxford: Oxford University Press, 1990—2018.
  • Gilbert M. The Second World War: A Complete History. — RosettaBooks, 2014. — 856 p. — ISBN 978-0-7953-3729-1.
  • O’Neill W. L. World War II: A Student Companion (англ.) / Gen. Ed. W. H. Chafe. — Oxford — New York: Oxford University Press, 1999. — 384 с. — (Oxford Student Companions to American History). — ISBN 978-0-19-510800-2.
  • Kirchubel R. Operation Barbarossa: The German Invasion of Soviet Russia (англ.). — Oxford: Osprey Publishing, 2013. — 400 p. — ISBN 978-1-78200-408-0. — ISBN 978-1-4728-0471-6 (E-pub). — ISBN 978-1-4728-0470-9 (PDF).
  • Stahel D. Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East (англ.) / Ed. by H. Strachan, G. Wawro. — Cambridge—…: Cambridge University Press, 2009. — xvi, 483 p. — (Cambridge Military Histories). — ISBN 978-0-521-76847-4.
  • Harrison M. World War II (англ.) // Encyclopedia of Russian History / Ed.-in-Chief J. R. Millar. — New York: Macmillan Reference USA, 2004. — P. 1683—1692. — ISBN 0-02-865907-4.

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Илбек_Адалығ_чаа&oldid=92421