Тиксі тилекейдегі СПИД ағырығдаң тоғыр кӱресчең кӱн

Рувики тiп сайттаң
Сыныхталған статья
AidsRusStamp1993.jpg

Тиксі тилекейдегі СПИД ағырығдаң тоғыр кӱресчең кӱн (орыс. Всемирный день борьбы со СПИДом) — ООН-ның пастағы декабрьда таныхталчатхан чоннар аразындағы кӱні. Ол кізілерге ВИЧ пандемиязынаңар пілістерін ӧскірерге коріл парған.

Ідӧк ағырығдаң ӱреен кізілерні хумартхылаҷаң кӱн полча. 1996 чылдаң сығара ЮНЭЙДС таныхталча. Пу кӱнде тиксі тилекейде чарыдығлығ, диагностика паза танығлығ чӧрімнер иртчелер. Ӱгренҷілернің парадтары, культура программалары, конференциялар, тоғазығлар иртчелер. ВИЧ-ха хаптырғаннарнаң тоғынчатхан имнег киреендегі паза социальнай специалисттер хайралланыстаңар чоохтапчалар. Кӧп имнег тураларында ВИЧ-ты ілезіне сығарҷаң тикке сыныхтағлар апарылчалар. Мындағ хайығ кізілерге, хорыхпин, сыныхтағлар иртерге, имненерге паза пу кирекке сӧбірені паза арғыстарны тартарға полысча. Пу кӱннің тании V букваа тӧӧй оралған хызыл чалама полча[1][2].

Статистика

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

ЮНЭЙДС паалағларынаң, 2023 чылда (тиксі тилекейде)[3]:

  • 39 000 000 кізі ВИЧ-тығ чуртапча (оларның 37 500 000 кізізі 15 частаң улуғ паза 0-даң 14 часха читіре 1 500 000 пала);
  • 1 300 000 ВИЧ-ты 2022 чылда чухтырып алған;
  • 630 000 кізі СПИД-таң 2022 чылда ӱреен, 40 400 000 — эпидемия пасталғаннаң[3].

2022 чылда ВИЧ-тығ чуртапчатхан прай кізілернің 86% ағырығдаңар пілгеннер. Оларның 89% имненҷең оңдайлығ полғаннар, ретровирустаң тоғыр терапияны ирткеннернің 93% вирус нагрузказы хызырылған[3].

2022 чылның 31 декабрьындағы танығларҷа, Россияда[4]:

  • 1 168 076 кізінің ВИЧ-чуғынҷах лабораторияда киречілелген;
  • 63 150 ВИЧ-ты 2022 чылда чухтырып алғаннар (оларның аразында 615 пала);
  • 461 879 кізі пандемия тузында ӱреен[4].

2022 чылда Россияда пір чӱс муң кізі аразында 43,29 ВИЧ-ха хаптырғаны табылған. Анзы 2021 паза 2020 чыллардағызынаң 3,8% кӧп. Че алнындағы чыллардаң асхынах.[4].

Пӧгіннер

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

СПИД-таң тоғыр кӱресчең кӱнні Тиксі тилекейдегі хазых хайраллаҷаң пірігістің паза ООН-ның Генеральнай Ассамблеязының чарадиинаң 1988 чылда тӧстелген[5]. Ол ВИЧ/СПИД эпидемиязын тохтадар пӧгіннең, СПИД-таңар, ағырығны таратчатхан, аны имнир оңдайлардаңар искірерге кӧріл парған[1]. Пу улуғ сидіксіністең тоғыр кӱрезігні чоннар аразында пір чӧптіг полып апарарға[6], тилекейдегі прай кізілерге чоннаң ВИЧ-тығ чуртапчатхан кізілерге хабазарға[7], паза ВИЧ-статустығ кізілерні хыйыхтыбасха хығырча[8].

Пу кӱнде ВОЗ партнерлары полчатхан хазна паза кізі холындағы пірігістерге паза кізілерге кӧп арах ВИЧ паза СПИД профилактиказын апарарға паза имнирге, пандемия статузынаңар искірігні тарадарға паза ағырығ кізілерні кӧрерге хабасча[6].

Тархын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Пу кӱнні тӧстир сағыс 1988 чылда пол килген, ағырығ сығыс килгеннең ол туста тӧрт чыл ирт парған полған[9]. Аны тӧстир чӧпнең Джеймс Банн (James W. Bunn) паза Томас Неттер (Thomas Netter) сыхханнар. Ол туста олар Женевада ВОЗ-ха кірчеткен СПИД-таң тоғыр кӱресчең Глобальнай программаның халых искіриинің специалисттері полғаннар[10].

1988 чылда США-да 1981 чылның хандых айынаң сығара пічікке кирілген 65 780 ағырығ кізілернің 37 195 пациенті ӱреен. Вирус тарадылған, пір муң азыра тоғырланчатхан кізі Ас-тамах паза имнер качествозын санитарнай хайығда тутчатхан устаныстың штаб-квартиразын холға кирген (Хазых хайраллаҷаң министерство), іди олар пу ағырығдаң тоғыр имнер суриин пӧгерге сурынғаннар. Ол туста пір им полған — искіріг. США-да ВИЧ темазын апарған пастағы телевидение хабарҷызы Банн пілген: ВИЧ-таңар паза СПИД-таңар пілістер посты хайраллап аларға полыс пирерлер. Че анзын толдырарға ниик полбаан, тайма искіріглер, хорыхханы уғаа табырах тарадылған. Аннаңар сидік сурығдаңар чонға искірері, аны пӧкчең оңдайның чардығы полған[9].

Баннаң Неттер СПИД пандемиязына хайығ тартханнар. ВИЧ улуғ-кічіглерге, ипчі-иреннерге хорғыс ағылчатханын таныхтааннар. СПИД-ты істезер халых хабазиин тыыдар пӧгіннең, Банн паза Неттер тиксі тилекейде пу ағырығдаң ӱреен паза анынаң ирееленген кізілерні хумартхылирға хығырғаннар[11]. Баннаң Неттер ол сағыснаң СПИД-таң тоғыр кӱресчең Глобальнай программаның (ЮНЭЙДС) директоры доктор Джонатан Маннаң ӱлескеннер. Доктор Манн ол концепциянаң чарасхан, аны иртҷең кӱн хоостыра чӧп пирген[2].

Банн танығлығ кӱнні 1-ғы декабрьға килістірген. Андада 1988 чылдағы США президентінің табығлары паза Кӧлееде аразында хабарларны толдырарға паза кидеркі СМИ-ның хайиин тартыл алар килістіре оңдай полған[11]. Манның сағызынаң, пу кӱнні сағыста тударға аар нимес, ол хазналарның пасха ӱлӱкӱннеріне киліспинчеткен[2].

ВИЧ/СПИД-ча ООН-ның піріктірілген программазы (ЮНЭЙДС) 1996 чылда чуртасха кирілген, амғы туста ВИЧ-таң тоғыр тилекейдегі чӧрімнең устап парча. Ол чоннар аразындағы, регион, национальнай паза орындағы синнерде тоғынча[12]. ЮНЭЙДС Тиксі тилекейдегі СПИД-таң тоғыр кӱресчең кӱнні тимнеп апарған аның тӧстелгенінең 2004 чылға теере. 2004 чылдаң сығара аны апар сыххан алынҷа пол парған Тиксі тилекейдегі СПИД-ча кампания[13].

Тании

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

1991 чылда Тиксі тилекейдегі СПИД ағырығдаң тоғыр кӱресчең кӱннің тании — хызыл чалама пол килген. Аның тузазы — СПИД суриин оңарчатханы, ачыныс, хабазығ паза ағырығны чиңіп аларына ізеніс. Аның авторы хоосчы Франк Мур полча, ол сағысты таратхан «Visual AIDS» хоосчылар ӧмезі. Пос реклама чазынында олар пасханнар: «Узуны 6 см хызыл чаламаны кизіп, ӱстӱндегі чардығында тискер «V» иде ораабызыңар. Хаптырғаснаң кип-азахха хаптыр салыңар». Пу танығ ВИЧ темазына чарыдылған чӧрімнерде тузаланылча[5].

1988 чылда Тиксі тилекейдегі СПИД ағырығдан тоғыр кӱресчең кӱнні кирген пастағ кирек, ол чонға паза ӱлгӱге ВИЧ ам даа парын таныхтапча[7]. Прай хазналар алнында улуғ пӧгін турча — хада-пірге тудынып, ВИЧ-чуғынҷахтың эпидемиязын 2030 чылға тохтадарға[8].

Алған орын

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
  1. ↑ 1 2 Всемирный день борьбы со СПИДом в 2023 году: история и традиции. Комсомольская правда. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  2. ↑ 1 2 3 Observing World AIDS day (англ.). jebmh. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  3. ↑ 1 2 3 Информационный бюллетень ⁠— Глобальная статистика по ВИЧ. UNAIDS. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  4. ↑ 1 2 3 ВИЧ-инфекция в Российской Федерации на 31 декабря 2022 г. Федеральная служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  5. ↑ 1 2 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом. ФГБУ «НМИЦ им. В. А. Алмазова» Минздрава России. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  6. ↑ 1 2 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом. Всемирная организация здравоохранения. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  7. ↑ 1 2 Всемирный день борьбы со СПИДом. unaids. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  8. ↑ 1 2 1 декабря — Всемирный день борьбы со СПИДом. Фонд социально-культурных инициатив. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  9. ↑ 1 2 'We Need a Day.' Meet the Man Who Helped Create World AIDS Day (англ.). Time USA. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  10. ↑ Melissa Block. How World AIDS Day Began (англ.). NPR (1 Улуғ хырлас айы 2011). Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  11. ↑ 1 2 Inventors of World AIDS Day: James Bunn and Thomas Netter (англ.). WHYY (30 ноября 2011). Дата обращения: 24 ноября 2023.
  12. ↑ Прекращение эпидемии СПИДа к 2030 году. unaids. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.
  13. ↑ Конференции | ВИЧ/СПИД. Организация Объединённых Наций. Дата обращения: 24 Кічіг хырлас айы 2023.

Ссылкалар

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Шаблон:ВИЧ-инфекция

Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Тиксі_тилекейдегі_СПИД_ағырығдаң_тоғыр_кӱресчең_кӱн&oldid=64797