Пуланнар

Рувики тiп сайттаң
Пуланнар
Moose superior.jpg
Наука классификациязы
Чоннар аразындағы наука ады
Alces Gray, 1821
Ареал
сом

Пуланнар[1][2] (лат. Alces, орыс. Лоси) — туйғахтығ аңнарның роды, ах кииктер сӧбірезінде иң чоон саналча[2][3]. Ікі кӧрім кирче: Европадағы пулан (лат. Alces alces) паза Америкадағы пулан (лат. Alces americanus). Оларның хромосомалар саны пасхалалча (68 паза 70, килісче)[2]. Хромосомалар пасхалалчатханы пуланнарның хозылысханына харығ полбинчатханда, Іскеркі Сибирьде пу ікі кӧрім пір орында чуртапча. Халғанҷы чылларда учёнайланың кӧп сабазы оларны пір кӧрімге кирче(лат. Alces alces)[4].

Тастындағы кӧрімі

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Іргек пуланның узуны 3 метрге, пӧзии 2,3 метрге, хузурииның узуны 12—13 сантиметрге читче[5]; кӧдірімі 360—600 кг полча; Россиядағы Ыраххы Востокта паза Канадада — 655 кг-ға чит парча. Тізізі кічіг арах поладыр. Тастындағы кӧрімінең пулан пасха ах кииктер сӧбірезінең санай пасхалалча. Кӧгізі паза мойны хысха, арға чилні пӧзік, пӱгір. Азахтары узун, суғ ісчетсе, тирең суға кіредір.

Пазы чоон, пӱгір тумзухтығ, ӱстӱндегі ирні салбахтапча. Мойнында «ызырға» осхас 25—40 см ӧс парған ниме пар. Пулан хатығ хара кӱрең ӧңніг тӱктіг аң. Азахтары ах поралар. Алнындағы туйғахтары чітіг. Оларнаң ол ачын аңнарнаң, кӧзідімге, пӱӱрлернең, абаларнаң арачыланча. Пір хати типсе, аңның пазын сыы алай харнын чара даа тебізедір. Че хозылысчатхан туста іргек пуланнарға теңминче.

Іргек пуланнарның кӱрҷек осхас чоон мӱӱстер (пасха аңнарның аразында иң чооннар саналча). Чалбаа 180 см, кӧдірімі — 20—30 кг. Хозылысчатхан тус соонаң, ол ӱртӱн айынаң кичкер айына теере иртче, пуланның мӱӱстері тӱс парча. Хосхар-силкер айларда наалары ӧс сыхчалар. Тізілері мӱӱс чохтар[2].

Учурапчатханы

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Пулан чир ӱстӱнің алтынзархы саринда ағастар ӧсчеткен орыннарда чуртапча. Асхынах арах ағастығ тундрада, чазы чирлернің озаринда учурапча.

Европада Польшада, Прибалтикада, Чехияда, Венгрияда, Белоруссияда, алтынзарыхта Украинада, Скандинавияда паза Россияның Европа чардығында тоғасча. Хырығ озариндағы Европада XVIII чӱс чылда чох иділген. 1920 чылларда Польшада, Чехияда, Венгрияда паза Скандинавияда пуланнарны хайраллап сыхханнар, аннаң пеер оларның саны ӧс сыххан.

Азияда алтынзархы Монголиядаң паза ӱстӱнзарыхтағы алтынзархы-іскеркі Хыдаттаң пасти, Сибирь тайғазының алтынзархы чардығына паза іскер Амыр тиңіс хазына читіре чуртапча.

Алтынзархы Америкада, Аляскада, Канадада, алтынзархы-іскеркі сариндағы США-ның Колорадо штадына читіре учурапча.

Россияның ӱстӱнзархы саринда Ростов облазына читіре тарап парған[6]. Пуланнар саны 730 муң пасха чағын, ол прай популяцияның чарымызынҷа — пір чарым миллионҷа пас. <!—Аймах кӧрістер хоостыра, пуланның 4-8 кӧрімі пар[3]. Иң килкім мӱӱстіг чоон пуланнар Аляскадағы A. a. gigas паза Іскеркі Сибирьдегі A. a. pfizenmayeri кӧрімге кірчелер; ах киик мӱӱстері осхас иң кічіг пулан — Уссурийсктегі А. а. cameloides кӧрімі. Хайзы авторлар Европа-Азиядағы паза Америкадағы пуланнарны алынҷа кӧрімнерге чарчалар — Alces alces паза Alces americanus[3].-->

Чуртас оңдайлары паза чиис

[тӱзедерге | код тӱзедерге]
Кичiгде

Пуланнар аймах арығларда, чазы суғлар паза кӧллер хазындағы таллығ арығларда чуртапчалар. Ағастығ тундрада хазыңнар паза остар аразында парлар. Чазыда паза тундрада чайғы туста арығдаң пірееде чӱзер километр оортах таа чирлерде учурапчалар. Пуланнарға састығ чирлер, амыр суғлар паза кӧллер киректер. Андағ орыннарда олар чиис таапчалар, ізігдең чазынчалар. Хысхыда пуланға ох ағастар, сабаллығ ағастар ӧсчеткен чирлер кирек. Ағас хастырығын, хахпазын хастап тайнапчалар. Хар 30—50 см-дең тирең тӱспинчеткен чирлерде пуланнар ӱр турчалар; 70 азыра см-ге читчеткен чирлердең хар асхынах орыннарзар парыбысчалар. Хыстағ орыннарынзар чарыс — кӱрген айларда читчелер. Пастап тізілері (інектері) пызоларынаң хада парчалар, халғанҷылары — улуғ аңнары, пуғалары паза хазыралары (ам даа туғаалах тізілері). Кӱнде 10—15 км иртчелер. Нандыра хар хайылчатхан туста айланчалар. Пастап улуғлары парча, соонҷа інектері пызоларынаң хада.

Пулан пір ле туста азыранчатхан аң нимес. Ізігде ол хараа азыранча. Кӱнорте сарнахта турып, сеектернең арачыланча, кӧллерзер алай сас чирзер мойны синінҷе тирең чирге кір парча, алай хойығ сабаллығ ағастар аразында турыбысча. Хысхыда пулан кӱнорте тайнанча, хараа чатча. Хатығ соохтарда кӱбӱр харға пазына теере кір парып, чылиин тудынча. Пулан пір орында турып, хыстапча. Андағ чирде пір саңай нинҷе-нинҷе пас чыыл парча. Россияның ортын чардығында андағ орыннарда чиит харағайлар ӧзедір, Сибирьде — таллар, остар, ырғай, Ыраххы Востокта — сабаллығ ағастарнаң хости пӱрліг ағастар.

Пуланнар оттапчалар, ағас салааларын, хахпазын, хастырығын, торбасты, сырыңманы паза мискелерні чіпчелер. Чайғыда пӱрлерні, суғдағы паза суғ хыриндағы ӧзімнерні (паға оды, хулун хузуруғы), узун оттарны (киик оды) тайнапчалар. Чайғы тоозылчатса, мискелерні, ноңныхты паза тиин хадын тілепчелер. Ӱртӱн айында ағас паза сырыптар салааларын тайнапчалар. Кічіг хырлас айында чиис санай салаа, ағас хастырығы, хахпазы полыбысча. Хысхыдағы ӧӧн чииске ӧӧнінде тал, харағай, ос, сыбы, мӱндӱргес, хазың, ағас чистегі кірче. Пір хоныхта улуғ пулан чайғыда 35-че кг тайнабысча, хысхыда — 12—15 кг; чылда прай —7 -ҷе тонна. Пуланнар марачыға кірчелер.

Пуланнар уғаа чапчаңңар, оларның табыраа 56 км/ч чит парча. Чахсы чӱсчелер. Ачын аңңардаң алнындағы азахтарынаң арачыланчалар. Кӱрең аба даа ачых чирде аңдар пастырбинча. Пулан чахсы исче паза чыс хаапча; харах оды уйан — хыймырабинчатхан кізіні онар метр оортах чирде дее кӧрбинче.

Пулан. Ф. Ремингтонның хоозы

Іргек пуланнар, пуғалар, пызо чох тізілер алынҷа алай 3-4-ер пас пірігіп тудынчалар. Чайғыда паза хысхыда інектер пызоларынаң хада чӧрчелер, прай 3—4 пас чыыл парадыр, пірееде оларға пуғалар паза хазыралар хозыл парчалар. Часхыда олар тарасхлап парчалар. Пуланның хозылчатхан тузы ах кииктерни осхас ӱртӱн—кичкер айларында иртче. Пуғалар пырғы тартчалар. Пу туста «чоон аңнар» хылыхтанчалар, аннаңар кізее дее хорғыс ағылчалар. Пасха сыыннар чіли, пулан пір ле тізінең хозылчадыр. Тізі аң 225—240 кӱн пос чӧрче. Хосхар—тос айларында туупча. Пір пызо поладыр, че кирі інектері пірее-пірее ікістерні ағылчалар. Наа ла тӧреен пызоның тӱгі ах чигірен, ах кииктерни осхас ах ӧңнері чохтар. Тӧреен сооныңох нинҷе-де пағат пазынаң азахха тур полчалар, 3 кӱн пазынаң пастыр чӧрчелер. Пызо имче 3,5—4 айҷа. Ікі чыл пазынаң хозылар тусха чит парчалар. 12 чыл пазынаң киріп пастапчалар. Чир чайаанда 10 час ас парған пуланнарның саны 3%-тең кӧп нимес. Кізі холында 20—22 чыл чуртапчалар.

Пу аңны парыс идерге ӧскірчелер (идін чіпчелер, теерізінең аймах ниме-ноолар тікчелер)[7].

Пуланның сӱді ибдегі інектер сӱдіне тӧӧй, че хойығ арах паза тың тадылығ нимес. Имнег чиизінде тузаланылча. Ах кииктернең тиңнестірзе, пулан иді тың чағлығ нимес паза хатығ.

Пуланнар саны

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Чыл сай улуғ пуланнарның ӧлчеткені 7 —15 % читче; пызоларының —50 %. Пуланға пӱӱрлер, кӱрең абалар аңнапча. Ӧӧнінде туттырча чииттері, ағырығлары паза кирілері. Хазых чоон аң пӱӱрлернең хорыхпинча. Пуланға нематодалар Parelaphostrongylus tenuis хорғыс алчалар паза харчыхтар.


  1. Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 125. — 10 000 экз. — ISBN 5-200-00232-X.
  2. 1 2 3 4 Лоси / Щипанов Н. А., Аверьянов А. О., Баранов А. В. // Ломоносов — Манизер. — М. : Большая российская энциклопедия, 2011. — С. 61—62. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 18). — ISBN 978-5-85270-351-4.
  3. 1 2 3 Genus Alces : [англ.] // Mammal Species of the World. — Bucknell Univesity. (Дата обращения: 26 Ӱртӱн айы 2019).
  4. Kris Hundertmark (University of Alaska Fairbanks). IUCN Red List of Threatened Species: Alces alces. IUCN Red List of Threatened Species (27 Ӱртӱн айы 2015). Дата обращения: 26 Орғах айы 2020. Архивировано 11 Орғах айы 2020 года.
  5. Alces alces Linnaeus, 1758 — Лось. Позвоночные животные России. Институт проблем экологии и эволюции им. А.Н. Северцова Российской академии наук. Дата обращения: 7 Хосхар айы 2013. Архивировано 10 Кӧрік айы 2013 года.
  6. Нагорный Б. А. География Ростовской области: Учебное пособие для учащихся 7—8 классов восьмилетней и средней школы. — Ростов н/Д: Кн. изд-во, 1985. — 96 с. — С 41.
  7. Лось (вид сем. оленей) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.


  • Тимофеева Е. К. Лось. — Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1974. — 192 с. — 18 000 экз.

. Позвоночные животные России. Институт проблем экологии и эволюции им. А.Н. Северцова Российской академии наук. Дата обращения: 7 Хосхар айы 2013.