Витязь

Рувики тiп сайттаң
Сыныхталған статья

Ви́тязьПурунғы Русьтағы махачы чааҷы, алып[1].

Витязьтар князьтың паза воеводаның дружиназында служба иртчеңңер[2]. Махачы хылыхтығ, чеестіг паза киртістіг полҷаңнар, анзы оларны ортын чӱс чыллардағы Европадағы рыцарьларға тӧӧйлепче. Витязьтар пик хоныхтығлардаң сыххан кізілер полҷаңнар, служба ӱчӱн ахча алҷаңнар[3]. Олар чаа походтарына сыхчаңнар, хырығларны ыырҷылардаң арачылаҷаңнар, садығнаң, чир хониинаң айғасчаңнар паза Русьтағы политика чуртазында араласчаңңар. Витязьтар ортын чӱс чыллардағы хазнаның халығында улуғ хозым иткеннер, махачының паза рыцарь чеезінің тании полғаннар[4].

Алыптардаң — хайхастығ кӱстіг кізілердең пасха — витязьтар хазнаның службазын иртчеткен квалификациялығ чааҷылар. Витязь кӧрімінең кӱстіг, пӧзік сыннығ, устығ, чаа киреенде талааннығ паза чааҷы киреен ӧтіре пілчеткен чааҷы полча[5]. Пурунғы Русьтағы витязьтарның чаалазығдағы махачы тудынызынаңар, сабланызынаңар паза кӱзінеңер кӧп орында чоохталча, че иң ӧтіг махачы киректері чонның пазылбин пӱткен чайаачызында: нымахтарда, летописьтерде паза полған нимедеңер хоос чоохтарда пазылған[3].

Этимологиязы паза тузазы

[тӱзедерге | код тӱзедерге]

Фасмернің этимология сӧстігінде «витязь» сӧс пурунғы норвежскай vikingr (викинг) сӧс полча[6]. Че амғы істезігҷілер анзынаң чараспинчалар [7][8]. Олох туста Фасмер «витязь» сӧс тиксі славян тілінең килген тіп таныхтапча, анзы скандинавскай тіллердең алылған версияны чарыт полбинча. Ідӧк скандинавскай -ing суффикске пурунғы орыс тіліндегі -язь нимес, че -яг килісчеткенін санға аларға кирек: vaering — варяг орыс. варяг, kulfing — колбяг. «З» пурунғы орыс грамматиказы хоостыра кӧп санда пол килген: варяг — варязтар, ідӧк ятвяг — ятвязтар паза печенег — печенезтер. Аның ӱчӱн скандинавскай viking сӧске «викяг» килізерҷік алай k/t тапсағлар алызиин санға алза — «витяг», че «витязь» нимес[6].

Поляк-чех-лужицкай істезігҷілер А. Брюкнер, К. Махек паза Х. Шустер-Шевц хронология паза фонетика пілдіріглері пастыра сӧсті славян пос сӧзіне санапчалар. Халғанҷызы сӧсті пурунғы славян тіліндегі *vitь — «добыча, трофей», пс.‑слав. възвить — «туза, парыс»[9] сӧстің пурунғы орыс. «конный воин» «аттығ чааҷыны» адын таныхтапча. Паза пір версия хоостыра, «витязь» сӧс «саблығ аттығ чааҷы, рыцарь» тузалығ «витингас» прусс сӧзінең сыххан. Тиңнестіріге алза: литва тілінде ағаа «саблығ аттығ чааҷы, рыцарь» тузалығ «витис» сӧс килісче. Іди этимология «к» нимес, че «т» танығның пол килгенін чарытча[10].

Пастағызын на «витязь» сӧс 1460-х чылларда Переяславль летопизіндегі «Повесть временных лет» интерполяциязында тоғасча [11].

XI–XVII чӱс чыллардағы орыс тілінің сӧстігі терминнің орыс летописьтерінде тузаланылчатханын таныхтапча, ол санда Переяславль летопизінде «князь дружиназының чааҷызы, корольның хадағҷылары» тузада. XV–XVII чӱс чылларда сӧс рыцарь романнарының тілбестеенде «махачы чааҷы, алып» тузада тузаланылча[2][11]. П. Я. Черных сӧстің XV чӱс чылдаң ирте полбаанын паза удаа тузаланылбааннын чарытча, В. Д. Кузьмина ол сӧс «храбр» адалыстың орнына тузаланылчатханын таныхтапча. XV чӱс чылда сӧснең Ефросин Белозерский удаа тузаланчатханын кӧрерге чарир[11].

Брокгаузтың паза Ефронның энциклопедия сӧстігінде сӧстің орыс чон нымахтарында «чинісчі, , туртухпас, рыцарь, алып» тузаларда тоғасчатханы искірілче[12]. Орыс тілінің национальнай корпузында сӧстің иң удаа тузаланғаны XIX чӱс чылның пастағы чардығына, А. С. Пушкиннің паза М. Ю. Лермонтовтың литература киреендегі тузына килісче[13].

  1. Витязь // Большой толковый словарь русского языка / гл. ред. С. А. Кузнецов. — СПб.: Норинт, 1998.
  2. 1 2 Витязь // Словарь русского языка XI–XVII вв.. — М.: Академия наук СССР, 1975. — С. 194. Архивировано 15 Хосхар айы 2021 года.
  3. 1 2 Андрей Прохоров. Витязи Руси. А. Прохоров. art-prokhorov.com. Дата обращения: 21 Кічіг хырлас айы 2023.
  4. Русские витязи древней Руси. Rebusnik.ru. rebusnik.ru. Дата обращения: 21 Кічіг хырлас айы 2023.
  5. Сергей Колибаба. Витязь — этимология. Проза.ру. proza.ru. Дата обращения: 21 Кічіг хырлас айы 2023.
  6. 1 2 Витязь // Этимологический словарь Макса Фасмера.
  7. Федченко О. Д., 2023, с. 9–10.
  8. Ларионов В., 2005.
  9. Шустер-Шевц Х., 1986, с. 232.
  10. Древнерусский витязь как пишется. Портал по правильному написанию слов. pishigood.ru. Дата обращения: 21 Кічіг хырлас айы 2023.
  11. 1 2 3 Бобров А. Г., 2007.
  12. Витязь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. — 1890–1907.
  13. Распределение результатов поиска по датам (частота на миллион словоформ) с 1682 по 2022. Национальный корпус русского языка. processing.ruscorpora.ru. Дата обращения: 21 Кічіг хырлас айы 2023.