Ізеп чазы

Рувики тiп сайттаң
Сыныхталған статья
Ілҷірбеліг ізеп механика чазы.

Ізеп чазы орыс. Карма́нные часы́ — ізепте алай ілҷірбеліг ал чӧрілчеткен, тусты кӧзітчеткен ниме. Аның пасхалалчатхан сари — хол айазына сыып парчатхан тимір корпузы. Циферблат чабығнаң чабылча, ол аны одыларынаң арачылапча.

Аймах тустарда ізеп чазы пасха-пасха модельлерде сыхханнар, ол санда олаңай хысхаҷах ілҷірбеліг ізеп чазы алай кулон чазы кӧрімнерінде, хайзылары иреннер паза ипчілер дее аразында чазанҷаң нимелер чіли тарадылғаннар. XVII чӱс чыл пасталарынаң, ізеп чазы иреннер кип-азаанаң хада ла кис чӧрчеткен нимезi пол парған. Аны кискен кізінің пӧзік статузын кӧзітчең. Час тасты аарлығ тимірлернең иділген ӱчӱн, мындағ чазанҷаң нимені прайзы ал полбаҷаң. XIX чӱс чылда ізеп чазы саблан парыбысхан, ирен кип-азааның хайди даа кирек чардығы пол парған.

XX паза XXI чӱс чылларда хол чазы паза тусты кӧзітчеткен ниме-ноолар тарадыл сыххан сылтаанда, ізеп чазы кип-азахтың кирек чардығы чіли кӧрілбин сыххан паза алнындағызы чіли аарласта полбин сыххан.

Ізеп чазының тархыны

Ағас ізеп чазы.

Ізеп чазының тархыны тусты санир пӧгіннең XIV чӱс чылда чӧрчеткен механизмнер пол килгенінең пасталған. Аның тӧстегҷізі Нюрнбергтең сыххан Петер Хенляйн саналча. «Нюрнберг нымырхалары» аттығ пастағы ізеп чазы 1510 чылда Нюрнбергте сығарылған1527 чылда пастағы частарның пірсі Мартин Лютерге сыйыхха тимнелген. XVI чӱс чылда пастағы ізеп чазы пӱдіріліп иділген, ол синеҷең тиріглерге нимес, че ӧӧнінде искусство произведениезіне тӧӧй полған[2]. XIX чӱс чылда ізеп чазын чазирында улуғ алызығлар пол парған. Олар чалбах пӱдістіг полыбысханнар. Корпустарына наа сплавтар алылған, хайзы компаниялар оларны 10–14 карат халын алтыннаң чапчалар. Анзы частың тоғыс тузын 20–25 чылға теере узарадарға оңдай пирче. Аннаңар алтыннаң чабылған корпустығ частар кӧп тарадылғаннар. Тастындағы кӧрімін чахсыландырар пӧгіннең паза алтын корпустығ часта сых парчатхан сызырылых чирлерні чазырар ӱчӱн, Бреге час корпузына паза цифербладына хоос кирер пӧгіннең пастағызын на гильоширование техниказынаң тузаланған. Сіліг хоостар читпестерні чох идіп, наа кӧрім хосханнар. Соонаң устар частарны чазанҷыхтар чіли нимес, аарлығ ниме чіли ит сыхханнар. Че нинҷілернең, чарых тастарнаң паза оларға тӧӧй тастарнаң тузаланғаны пай паза сілін кӧрінеріне иділген. Часты олаңай паза сіліг кӧрімніг идерінде Бреге пастағҷылар санында полған[3].

XIX чӱс чыл пасталарынаң частар улуғ нимес паза чалбах полғаннар, анзы оларны кип-азах ізебінде алай мойнындағы узун ілчірбеде ал чӧрерге оңдай пирҷең. Нинҷе-де тус пазынаң час ілҷірбезіне мода алызып одырған: аның узуны, хадылы, кис чорер оңдайы. Ілҷірбе мойынға, жилет ілбігіне кизіртілҷең, хысхаҷах арах иділҷең. Чӱс чыл тоозылчатханда, ілҷірбе пазох мойында ал чӧріл сыххан[3].

Чон часты кӧп ал сыхханда, производительлер саны ӧзіп пастаан. Частың пӱдізі тӧреміл чахсыландырылғаны частың аймах кӧрімнерін аларға оңдай пирген. XIX чӱс чылның модадағы пазымнығ стильі час кӧріміне теелген — ол кип-азахтың ӧтіг чардығы полбиныбысхан, мойында кӧрінчеткен ілчірбезі ле кӧрінҷең[3].

Россияда часты идіп пастаан кізі Павел Буре полған. Аның частары кӧрімнерінең пасха тузаланызы хоостыра пасхалалғаннар, олар ӧнетін армияа иділгеннер. Сыйых кӧрімнері офицерлерге паза солдаттарға тимнелгеннер, войсколар пастыра ла пасхалалғаннар. Пасхаҷыл корпустығ паза аймах кӧгліг полғаннар. Гражданскай чонға =Павел Буре алтын тастылығ, аарлығ элементтіг частар иткен. Соонаң Буренің компаниязы карман чазының сығарызын 1917 чылға теере узаратхан. Пастағы тилекей чаа соонаң сыйыхтарға сурыныс ӧс парған, компание уламох кӧп час ит сыххан[4].

Халғанҷы туста ізеп чазы кӧп тузаланыл сыхты[5], и они снова начали пользоваться популярностью. Многие компании выпускают реплики старинных моделей часов[6].


Пастағы ізеп чазы пір ле стрелкалығ полған, циферблатты чапчатхан сӱлейке кӧрілбеен. Полған на санда арсайчатхан нимелер полған, оларның хоостыра ізептең дее сығарбин час піліп аларға чарир полған. Нинҷе-де тус пазынаң ізеп чазында пағат стрелказы пол килген, соонаң секунда стрелказы[2][7].

Ол частың пӱдізі аймах-пасха полған — тоғылах, сӧӧлчік алай нымырхаға тӧӧй. Оларны кошелекта алай, пірее нимее іл салып, ал чӧрерге чарир полған. Час циферблады хайраллапчатхан чабығнаң чабылҷаң. 1610 чылдаң пасти час механизмі молатнаң паза тимірнең иділҷең, сӱлейкеге тағ холарбазы алылҷаң. Соонаң ізеп чазында пружина двигательі, тегілек передачазы, тоғындырҷаң механизмі, стрелкалар механизмі паза оларны иптир ниме полған. XVIII–XIX чӱс чылларда пу чардыхтар тӧреміл нааҷылалҷаңнар. Схемаларына час сапханы, сағба пирері паза тыхтағ механизмі, ідӧк мӱчелні кӧзідер нимелер осхас хоза элементтер кирілгеннер. Рубиннең иділген тастар Англияда XVII чӱс чылдаң пасти тузаланыл сыххан. Пағат стрелказы 1650 чыл соонаң алғым тарадыл сыххан. Секунда стрелказы 1655 чылда пол килген, 1750 чыл соонаң алғым тузаланыл сыхханалтыннаң, кӱмӱснең, тағ холарбазынаң ит сыхханнар. 1632 чылда Лионнаң сыххан Жак Тутен наа эмаль сағынып алған. Эмаль ӱстӱне хоостар чайап сыхханнар[8].

Пос алынҷа тоғындырары пастағызын на ізеп чазында кирілген. Пос тоғындырылчатхан час 1770 чылда швейцар Абрахам Льюис Переллет хабазиинаң тузаланыл сыххан. 1777 чылда Абрахам Бреге ол оңдайның пӱдізін чахсыландырыбысхан. XIX чӱс чылның ортызына теере, механизмні клӱснең тоғындыртҷаңңар паза стрелкаларын кӧзірчеңнер. Тоғындырыбысса, клӱс барабан валынаң пірікчең, олаңай туста, тізең, ілҷірбеде корпус хыринда ілінҷең. 1790 чыл соонаң часты тоғындыртар кнопканаң тузалан сыхханнар. Бреге паза Одемар пос алынҷа XIX чӱс чылның пастағы чардығында ол кнопканы тузаланысха киргеннер. Швейцар Адриан Филипп пастағызын на тоғындыртчатхан кнопканаң, ідӧк стрелкаларны кӧзірерінең 1842 чылда тузаланған[7].

Ізеп частыранда аймах функциялар тузаланҷаңнар. Час сапханы, жаккард механизмнері, хронограф, пағат репетирі, термометр, барометр, компас паза пасхазы кӧрілген. Часты орта кӧзідер паза атмосфера сылтағларын паза чирнің тартылғанын синдірер ӱчӱн, механизмнернің тоғыс элементтері полған на сай чахсыландырылған[7].

XIX чӱс чылда ізеп чазын чазирында улуғ алызығлар пол парған. Олар чалбах пӱдістіг полыбысханнар. Корпустарына наа сплавтар алылған, хайзы компаниялар оларны 10–14 карат халын алтыннаң чапчалар. Анзы частың тоғыс тузын 20–25 чылға теере узарадарға оңдай пирче. Аннаңар алтыннаң чабылған корпустығ частар кӧп тарадылғаннар. Тастындағы кӧрімін чахсыландырар пӧгіннең паза алтын корпустығ часта сых парчатхан сызырылых чирлерні чазырар ӱчӱн, Бреге час корпузына паза цифербладына хоос кирер пӧгіннең пастағызын на гильоширование техниказынаң тузаланған. Сіліг хоостар читпестерні чох идіп, наа кӧрім хосханнар. Соонаң устар частарны чазанҷыхтар чіли нимес, аарлығ ниме чіли ит сыхханнар. Че нинҷілернең, чарых тастарнаң паза оларға тӧӧй тастарнаң тузаланғаны пай паза сілін кӧрінеріне иділген. Часты олаңай паза сіліг кӧрімніг идерінде Бреге пастағҷылар санында полған[3].

XIX чӱс чыл пасталарынаң частар улуғ нимес паза чалбах полғаннар, анзы оларны кип-азах ізебінде алай мойнындағы узун ілчірбеде ал чӧрерге оңдай пирҷең. Нинҷе-де тус пазынаң час ілҷірбезіне мода алызып одырған: аның узуны, хадылы, кис чӧрер оңдайы. Ілҷірбе мойынға, жилет ілбігіне кизіртілҷең, хысхаҷах арах иділҷең. Чӱс чыл тоозылчатханда, ілҷірбе пазох мойында ал чӧріл сыххан[3].

Чон часты кӧп ал сыхханда, производительлер саны ӧзіп пастаан. Частың пӱдізі тӧреміл чахсыландырылғаны частың аймах кӧрімнерін аларға оңдай пирген. XIX чӱс чылның модадағы пазымнығ стильі час кӧріміне теелген — ол кип-азахтың ӧтіг чардығы полбиныбысхан, мойында кӧрінчеткен ілчірбезі ле кӧрінҷең[3].

Россияда часты идіп пастаан кізі Павел Буре полған. Аның частары кӧрімнерінең пасха тузаланызы хоостыра пасхалалғаннар, олар ӧнетін армияа иділгеннер. Сыйых кӧрімнері офицерлерге паза солдаттарға тимнелгеннер, войсколар пастыра ла пасхалалғаннар. Пасхаҷыл корпустығ паза аймах кӧгліг полғаннар. Гражданскай чонға Павел Буре алтын тастылығ, аарлығ элементтіг частар иткен. Соонаң Буренің компаниязы карман чазының сығарызын 1917 чылға теере узаратхан. Пастағы тилекей чаа соонаң сыйыхтарға сурыныс ӧс парған, компание уламох кӧп час ит сыххан[9].

Халғанҷы туста ізеп чазы кӧп тузаланыл сыхты[5]. Кӧп компания мының алнындағы модельлернің кӧрімнерін сығарча[6].

Ідӧк кӧріңер

  • Хол чазы
  • Хум чазы
  • Кӱн чазы
  • Атом чазы
  • Ай чазы
  • Суғ чазы
  • От чазы
  • Чахайах чазы
  • Чарытхы чазы
  • Ноктурлабиум

Литература

  • Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времён до наших дней. — М.: Наука, 1982.
  • Канн Г. Краткая история часового искусства. — Ленинградский Гублит, 1926.

Примечания

  1. ↑ Галицкая И. А. Коллекция карманных часов Псковского музея-заповедника // Псков. — 2018. — № 48. — С. 62—76.
  2. ↑ 2,0 2,1 Как появились первые карманные часы: Маленькие шедевры, открывшие новую эпоху в развитии Человечества. kulturologia.ru.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Гурьева Т.Н. Европейские карманные часы XIX века // Вестник СПбГУКИ. — 2017. — Улуғ хырлас айы (№ 4).
  4. ↑ Как появились и совершенствовались карманные часы с боем? chasyinfo.ru. Дата обращения: 11 Кӱрген айы 2024.
  5. ↑ 5,0 5,1 Беккер А.О., Воробьёв-Шерышев А.А. Атрибуция карманных и наручных часов второй половины XIX — первой половины XX века: основные методы, рекомендуемый алгоритм действий // Грамота. — 2021. — Т. 14, № 8.
  6. ↑ 6,0 6,1 Тимур Бараев. Откуда появилась мода на карманные часы и зачем она вернулась. РБК (31 Чарыс айы 2013). Дата обращения: 9 Кӱрген айы 2024.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Богданов И. Ф. История механических часов: 700 лет совершенствования // Евразийский научный журнал. — С. 33—36.
  8. ↑ Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времён до наших дней / Манстров Л. Е.. — М.,: Наука, 1982.
  9. ↑ Как появились и совершенствовались карманные часы с боем? chasyinfo.ru. Дата обращения: 11 Кӱрген айы 2024.

Ссылкалар

Алған орны - https://kjh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Ізеп_чазы&oldid=33289